بازبيني مجدد روي متون مذهبي و سياسي قرن 9 يا اوايل قرن 10

ميراث مكتوب : رسول جعفريان در نشست بررسي‌ آراء و انديشه‌هاي‌ سياسي‌ روزبهان‌ خنجي‌ بر اساس‌ كتاب‌ عالم‌ آراي‌ اميني‌ ، گفت: ما بايستي روي متون مذهبي و سياسي  قرن 9 يا اوايل قرن 10،يك بازبيني مجددي بكنيم.
وي افزود:تصويري كه از فضل بن روزبهان در اذهان هست همان تصويري است كه از آثارش به دست مي آيد؛ عالم سنيِ متعصبِ ضد شيعه معروف. اين تصوير در ذهن بنده هم از سابق بود و هر كه با اين آثار آشنا باشد مي داند ،ولي بعد از يافتن يك اثر جديد از فضل بن روزبهان در شرح حال 14 معصوم (ع) يك مرتبه آن تصور، گرفتار يك ابهام شد و باز كردن مسئله نشان داد كه جريانات فكري مذهبيِ قرن 9 يا اوايل قرن 10 يك مقداري با آنچه شايع است ،متفاوت است و ما بايستي روي متون مذهبي و سياسي اين دوره يك بازبيني مجددي بكنيم.
در كتابخانه مرعشي نشسته بودم كه بعضي از اين آثار را ببينم و فهرست مخطوطات مرعشي را باز كردم تا نگاه كنم ديدم كتاب شگفتي معرفي شده با عنوان: بصيره الخادم الي المخدوم در شرح صلوات بر چهارده معصوم از فضل بن روزبهان خنجي اصفهاني. خيلي شگفت بود. در ابطال نهج الباطل، رد علامه حلي، آن همه فحاشي نسبت به صفويه و تشيع و آن همه مطالب ديگر در سلوك الملوك. حدس زدم كه بايد اشتباهي پيش آمده باشد. نسخه را ديدم كه نسخه خوبي از قرن 11 است و گويا از روي نسخه اي نوشته شده كه توسط خود مؤلف در سال 909 تأليف شده؛ در شهر كاشان هنگام عزيمت به خراسان و بعد هم رفتنش به آن طرف و بر اين نسخه سال 912 دوباره يادداشتي اضافه شده كه به اينجا منتقل شده است. يكي از متوليان آستان قدس رضوي از خاندان رضوي يادداشتي روي آن نوشته و نسخه را چاپ كردند ،در حالي كه 10 تا 20 برگ آن ناقص بود و از اواسط و مخصوصاً اواخر آن افتاده بود. اگر اشتباه نكنم افتادگي مربوط به بحث حضرت مهدي بود و پيدا بود كه شايد كسي اين ورق ها را مصلحتاً كنده. لحن كتاب، او را سني بسيار معتدلي نشان مي دهد. حال يا مصلحتاً يا واقعاً ايده اش اين بوده كه من دومي را قطعاً مي پسندم و كتاب چاپ شد و خوشبختانه مدتي بعد در كتابخانه مكتبه آخوند كه يك مجموعه كلامي بسيار عظيمي- كه نيمي از آن در مرعشي و نيمي در مكتبه آخوند است- از آن پيدا شد. كتاب رحلي بزرگي است شامل 2 تا 3 هزار برگ كه 2 قسمت شده، بسياري از رسائل كلامي فارسي در آنجا هست.
رسول جعفريان ادامه داد: ديگر كتاب هايي مثل تذكره الخواص ابن جوزي، … الطالب از گنجي شافعي، حتي اگر وفيات الاعيان ابن خلكان را ببينيد، شرح حال دوازده امام را مي بينيد و هيچ طعنه اي هم نمي زند يا مهم تر از همه اين ها ،ابن طولون در قرن 10 در مصر كه كتاب … اثني عشر كه چاپ شده و اين طرز فكر بسيار عيان بوده و من فكر نمي كنم فضل ابن روزبهان از روي ترس نوشته باشد، البته احتمال دارد كه بعد از اينكه ابطال نهج الباطل را نوشته، يك اثر خيلي تند عليه علامه حلي و آن فحاشي ها را نسبت به صفويه كرده، شايد قصد داشته اگر برق آسا شاه اسماعيل رسيد، تحفه اي داشته باشد براي هديه كردن، ولي پيشينه فكري و آن سابقه مذهبي چنين تأييد مي كند كه اين به صورت يك جريان فكري بوده است.
فضل به هيچ وجه اعتراف نمي كند كه شيعه است و دقيقاً مي گويد ما با اماميه تفاوت داريم و مي گويد آنها به تولي و تبري خيلي اصرار دارند و اعتقاد دارند، ولي ما فقط توالي را اعتقاد داريم و معتقديم كه تبري هم در دل تولي هست و اين طور نيست كه ما هم از دشمنان اهل بيت بيزار نباشيم، ولي هر دو اين ها را جزء ايمان مي دانند ،نه جزء اسلام. او كاملاً واقف به عقيده اماميه است. با همه اين احوال خيلي پرهيز كرده از اينكه تندي بكند. فرض مي كنيم كه تمام عرايض بنده درست باشد كه ايشان يك سني دوازده امامي است و ابتداعاً هم رد كردم كه به مصلحت اين كار را كرده باشد، ولي اينكه هيچ اشاره تندي نكرده، چون فقط دو ماه از ابطال نهج الباطل گذشته بود (هر دو تأليفشان سال 909 مي باشد) با اين حال هيچ اشاره اي به روافض و همين طور صفويه و ظهور جريان آن نمي كند. اين نشان از آن دارد كه كنار اين جريان يك مصلحت انديشي نيز قائدتاً بوده و لزوماً اين مصلحت انديشي به خاطر صفويه نيست. اين مصلحت انديشي به خاطر نفوذ تشيع در خراسان و محبوبيت اين آقا براي رفتن به خراسان و پيش توليت هم هست، چون توليت آنجا در دست امامي ها ست و سادات رضوي، اماميه مذهبند و آنجا نمي خواهد دوباره خودش را درگير بكند و اين درگيري ها مي ماند براي دوره هاي بعد از آن. نسبت به مهدويت خيلي صريح بحث مي كند و تفاوت عقايد خودش با اماميه را بيان مي كند. اين كتاب در قالب صلواتيه نوشته شده، صلواتيه آن نگارش هاي ادبياتي مذهبي است كه متني انشاء مي شود ،شبيه متن هايي كه در مولدها مي نوشتند و مي گفتند.