نمایشگاه «ایران و ایمان: سکه‌های شیعی ایران پیشاصفوی» از سوی مؤسسه مطالعات امامیه با همکاری مؤسسه باستان‌شناسی دانشگاه تهران و کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران افتتاح شد. در این نمایشگاه تصاویر سکه‌های شیعی قبل صفوی و نیز کتاب‌هایی درباره تاریخ سکه‌شناسی و سکه‌های اسلامی به نمایش گذاشته شده که تا هشتم دی ماه در معرض نمایش قرار دارد.
موزه مجازی شیعه دریچه‌ای به سوی شناخت تاریخ شیعیان ایران
موزه مجازی شیعه پس از یک دهه پژوهش و مطالعات علمی، در سال ۱۳۹۸ خورشیدی تأسیس شد و در تلاش است تا با روایتی نوین بر مبنای اشیای فرهنگی، مخاطبان را با جلوه‌های تاریخ فرهنگی شیعیان ایران آشنا کند. تمرکز اصلی موزه بر فرهنگ مادی شیعه در دوره پیشاصفوی است؛ مجموعه‌ای از سکه‌ها، دست‌نویس‌های کهن، کتیبه‌ها، بناهای تاریخی و نگاره‌ها که هر یک داستانی از گذشته‌های دور در خود نهفته دارند. پژوهشگران موزه شیعه با گردآوری و مطالعه این آثار، پایگاه داده‌های ارزشمندی به سوی شناخت عمیق‌تر از پیشینه فرهنگی و تاریخی شیعه در جهان اسلام و ایران گشوده‌اند. موزه مجازی شیعه دریچه‌ای به سوی شناخت تاریخ شیعیان ایران از طریق اشیای فرهنگی است.
تکامل مفهومی معنویت علوی در قلمرو فرهنگی ایران
حمیدرضا آذری‌نیا، دانش‌آموخته دکتری مردم‌شناسی گفت: تکامل نمادین امامت بر سکه‌های ایران توسعه تدریجی داشته است. کشمکش عباسیان با علویان حول تبار مشروع امامت و انحصار خلافت مشروع در آل علی (ع) باعث بروز چالشی طولانی مدت شد که بازتاب مباحث کلامی از طریق مسکوکات قابل پیگیری است. این چالش از ۱۴۵ تا ۲۰۰ هجری باعث ضرب و رواج سکه‌های متنوع با اظهار نسب مشروع امامت از اولاد رسول خدا (ص) و از طریق امیرمومنان (ع) و فاطمه زهرا (س) شد. سرانجام عباسیان در دوره خلافت مامون با عقب‌نشینی از رویکرد سابق خود در نفی حق امامت علویان، بار دیگر برای مشروعیت‌یابی خویش به علویان روی آوردند و در سکه ولایتعهدی امام رضا (ع) آن را با عنوان «ابن علی بن ابیطالب» ابراز کردند.
مهمترین سیاست ضرب سکه مبادله «مشروعیت» در ازای «رسمیت»
او بیان کرد: انتخاب پیام‌های روی سکه‌ها تابع سیاست حاکمیت بوده و انتخاب مفاهیم برای بازتولید در سطح جامعه از آن سیاست کلان پیروی می‌کرده است. مهمترین سیاست ضرب سکه، کسب مشروعیت بوده است. آنها مفاهیم و نمادهای جهانبینی گروهی را انتخاب می‌کردند که سرمایه اجتماعی بالایی داشتند لذا پرداختن و بها دادن و به رسمیت شمردن آن مفاهیم با سرمایه اجتماعی بالا مقبولیت اجتماعی حاکمیت را بالا می‌برده است.
آذری‌نیا افزود: حاکمیت سرمایه اجتماعی را به قدرت تبدیل می‌کرده و در ازای آن هنجارهای یک گروه را رسمیت می‌بخشید، مثلاً در دوره ایلخانی در تفلیس بر سکه‌ها عبارت اب، ابن و روح‌القدس ضرب می‌شد و در استرآباد علی ولی‌الله و سرمایه اجتماعی باورمندان هر منطقه، به مقبولیت اجتماعی و قدرت سیاسی حاکم تبدیل می‌شده است.
وی بیان کرد: نخستین سکه با شعار شیعی که امروز به دست ما رسیده مربوط به سکه عبدالله‌بن معاویه است. عبدالله بن معاویه بن عبدالله بن جعفر که بین ۱۲۷ تا ۱۳۱ در کوفه قیام کرد و اصفهان، ری و همدان را به تصرف درآورد. او برای نخستین بار بعد از قیام زید و کشته شدن آنها از شعار آیه مودت بر سکه خود استفاده می‌کند. در آیه مودت خداوند اجر هدایتی که حضرت رسول (ص) به شما داده همدلی و حمایت از عترت او عنوان می‌شود. عبدالله با این سکه نیروی اجتماعی زیادی را در قلمرو ایران بسیج می‌کند. رقبای سیاسی او از داعیان عباسی و ابومسلم خراسانی با یک توطئه عبدالله معاویه را به قتل می‌رسانند و این شعار را برای مقاصد سیاسی خود مصادره می‌کنند.
چاپ سکه‌های شیعی ایران در مجموعه کتاب‌های موزه جیبی
آذری‌نیا به مجموعه کتاب‌های «موزه جیبی» که توسط نشر مسیر منتشر می‌شود نیز اشاره کرد و گفت: در جلد یکم مجموعه کتاب‌های جیبی موزه با عنوان «پاداش پیامبری بر سکه‌های ایرانی» به نقش سکه‌های ایرانی در انتقال مفاهیم دینی و فرهنگی، به ویژه آیه مودت پرداخته شده است و با تحلیل سکه‌های دوره‌های مختلف اسلامی در ایران، نشان می‌دهد که چگونه حاکمان از این سکه‌ها برای تبلیغ عقاید و جلب حمایت مردم استفاده می‌کردند. در این کتاب سکه‌های نزدیک به ۱۲ امیر عباسی که بر علیه بنی‌امیه قیام کرده، معرفی شده است، که همگی از شعار آیه مودت برای بسیج و انسجام مردم ایران علیه امویان استفاده کرده‌اند. همه ضرابخانه‌های آیه مودت در قلمرو ایران است و نه در شامات و مصر. این نشان می دهد که مفهوم اهل بیت و معنویت علوی در میان ایرانیان خواهان داشته و این علاقه به مفهوم‌سازی و رشد معنای امامت بر سکه‌ها منجر شده است.
نخستین سکه جهان اسلام به نام حضرت فاطمه (س)
او افزود: سال ۱۹۹ ه. ق اتفاق جدیدی می‌افتد، بعد از مرگ هاورن‌الرشید سکه‌ای ضرب می‌شود که شعار فاطمی روی آن است و مفهوم عترت به اولاد فاطمی محدودتر می‌شود و این مساله جدیدی برای به چالش کشیدن تبار مشروع خلافت برای بنی عباس می‌شود.
نخستین سکه‌های ایرانی دربردارنده شهادت علی ولی الله
این مدرس دانشگاه اشاره کرد: در فاصله‌ای نسبتاً کوتاه نخستین سکه‌ها در شمال ایران با نقش علی ولی‌الله توسط شاهزادگان ساسانی ضرب می‌شود. از جمله درهم‌های شناخته شده توسط باوندیان بین سال‌های ۳۵۳ تا ۳۸۸ ه ق در پریم در طبرستان ضرب شده‌اند. در حکومت باوندیان پس از آنکه رستم‌بن شروین با گرایش به آل بویه و شیعه امامی به قدرت رسید از نمادهای شیعی بر سکه‌ها استفاده می‌کند بدین ترتیب سکه‌های وی بازتاب گسترش عقاید امامی و هویت مستقل در مقابل غزنویان، سامانیان، زیدیان و خلافت عباسی بود.
ظهور مفهوم حجت بر سکه‌های ایران
وی افزود: از دیگر تحولات مهم در سجع سکه‌های اسلامی استفاده از لقب حجت برای امام دوازدهم در دوران اولجایتو است. این لقب انعکاس باور امام بعنوان واسطه فیض در هستی و هدایت الهی است. استفاده از لقب الحجه در دوران سلطان محمد خدابنده که دومین دولت شیعه دوازده امامی است، نقطه عطفی در تکامل نمادین مفهوم امامت بر سکه‌های ایران است. تشیع در دوران اولجایتو مذهب رسمی ایران می‌شود و مفهوم امامت در مبادله نمادین سکه‌ها در سراسر ایران انتشار می‌یابد. بعد از اولجایتو و پایان سلطنت فرزندش، دوران ملوک الطوایفی بر ایران مستولی می‌شود. در خراسان دولت شیعی سربداران بر سکه‌ها نام دوازده امام ضرب می‌کنند و در طبرستان سادات مرعشی سکه به نام حضرت حجت می‌زنند و او را با لقب سلطان بر سکه‌ها یاد می‌کنند، استفاده از القاب خلیفه‌الله و محمد الحی بر سکه‌های مرعشی، سکه‌های طبرستان را همچون گذشته پیشرو در تولید نمادین مفهوم امامت قرار می‌دهد. توجه به زنده بودن امام دوازدهم و حق اجتماعی او در حاکمیت از نکات قابل توجه است که برآمده از باورهای خالص تشیع دوازده امامی است.
او در پایان سخنانش گفت: ضرب سکه شیعی در دوران ملوک الطوایفی و در رقابت‌های سیاسی ایران رویکردی فراگیر در فضای نمادین ایران می‌شود. حاکمان سنی در فارس و مرکز فلات ایران برای کسب حمایت مردمی نام دوازده امام و شهادت به ولایت امیرمومنان را بر سکه ها قرار می‌دهند. رهبری معنوی مولای متقین در حلقه‌های صوفی و فتوتی اهل سنت رکن طریقت و سرسلسله مشایخ می‌شود. نکته دیگر در باب سکه‌های شیعی حاکمان اهل سنت تیموری، آل اینجو، و آل مظفر پیدایش نمادین هویت سنی ایرانی با عقیده دوازده امامی قبل از دوران صفوی است. بدین ترتیب، باور دوازده امامی عامل انسجام ملی بین شیعیان و اهل سنت در ایران بود و همین امر زمینه ساز طلوع دولت صفوی و ظهور ایران بر نقشه‌های جهان شد.
آشنایی ایرانیان با اهل‌بیت (ع) از طریق داعیان علوی
در ادامه برنامه، حسین محسنی، دانشجوی دکتری تاریخ اسلام دانشگاه تربیت مدرس، با موضوع «ایرانیان، تشیع و نزاع مشروعیت سیاسی» سخن گفت؛ موضوعی که وی آن را در دو بخش بررسی کرد. بخش نخست به جایگاه ایرانیان در منازعات تباری خلافت و امامت اختصاص داشت و بخش دوم به بازتاب مبانی مشروعیت در مسکوکات حاکمان شیعه ایرانی می‌پرداخت.
محسنی در بخش نخست توضیح داد که آشنایی ایرانیان با اهل‌بیت (ع) از طریق داعیان علوی در سده دوم هجری، موجب شکل‌گیری این باور عمومی شده بود که مصداق «الرضا من آل محمد» شخصی از نسل علویان است. به گفته او، عباسیان با بهره‌گیری از همین سرمایه اجتماعی و بدون اعلام نام رهبر قیام، توانستند از این فضا به سود خود استفاده کنند.
وی افزود: در دورانی که با قیام عبدالله بن معاویه آغاز و با نشستن سفاح بر مسند خلافت در سال ۱۳۲ هجری پایان یافت، سکه‌های ضرب‌شده در شرق خلافت شامل ایران و ورارود حامل آیه ۲۳ سوره شوری، مشهور به آیه مودت، بود؛ آیه‌ای که در برابر مشروعیت امویان قرار می‌گرفت و حق سیاسی و دینی بنی‌هاشم بر مسند خلافت را القا می‌کرد.
سیاست «دوگانگی ضرب سکه» در شرق و غرب قلمرو عباسیان
به گفته او، پس از روی کار آمدن سفاح و آگاهی تدریجی ایرانیان از فریب عباسیان، موجی از اعتراض‌ها و قیام‌ها در شرق خلافت پدید آمد. در این دوره، سیاست «دوگانگی ضرب سکه» در شرق و غرب قلمرو عباسیان قابل مشاهده است: تا حدود سال ۱۵۰ هجری سکه‌های شرقی همچنان دارای آیه مودت بودند، اما در مناطق مرکزی و غربی خلافت حتی یک نمونه از سکه‌های حاوی مفاهیم مشروعیت‌زای شیعی دیده نمی‌شود.
محسنی ادامه داد: از زمان منصور دوانیقی، منازعات علویان و عباسیان وارد مرحله‌ای آشکارا خصمانه شد. علویان عباسیان را به فریب مردم و نداشتن صلاحیت برای خلافت متهم می‌کردند و این جدال در سکه‌های مربوط به قیام‌های علوی تا پایان سده چهارم هجری نیز منعکس شد. در این مسکوکات، علویان علاوه بر تأکید بر نسب مشروع خود با ارجاع به پیامبر (ص)، امیرالمؤمنین (ع) یا حضرت زهرا (س) مشروعیت عباسیان را نفی می‌کردند. نمونه‌هایی از این دست در میانه سال‌های ۱۴۵ تا ۲۰۰ هجری در قیام‌هایی چون نفس زکیه در مدینه، ابراهیم قتیل‌باخمری در بصره، ادریس در مغرب، ابوالسرایا و ابن‌طباطبا در کوفه، و ابراهیم بن موسی در صنعاء دیده می‌شود.
سکه‌های حاکمان علوی طبرستان حاوی آیه تطهیر و مودت
او همچنین یادآور شد که بحران جانشینی میان امین و مأمون، همراه با گرایش گسترده ایرانیان به علویان، مأمون را بر آن داشت تا با برگزیدن امام رضا (ع) به ولایتعهدی و ضرب سکه به نام ایشان، موج اجتماعی حامی قیام‌های علوی را مهار کند؛ زیرا اصلی‌ترین استدلال انقلابیان، نبود مشروعیت تباری برای عباسیان بود که با این تصمیم تا حد زیادی برطرف شد.
این سخنران سپس به دوره حاکمیت علویان طبرستان (از نیمه دوم سده سوم تا سده پنجم هجری) پرداخت و گفت: بسیاری از ایرانیان طبرستان و دیلم حتی گروه‌هایی که هنوز مسلمان نشده بودند به دلیل فشار و ستم حاکمان دست‌نشانده عباسی، با علویان همراه شدند. سکه‌های حاکمان علوی طبرستان حاوی آیاتی چون آیه تطهیر و آیه مودت است که در برابر مشروعیت‌سازی عباسیان قرار می‌گرفت.
بازتاب مشروعیت شیعی در سکه‌های حاکمان ایران
محسنی در بخش دوم سخنان خود، بازتاب مفاهیم مشروعیت‌زا در سکه‌های حاکمان شیعه ایرانی را بررسی کرد. او به نمونه‌هایی از خاندان‌های شیعی چون مسافریان، رشاموجیان، آل‌بویه و باوندیان اسپهدیه اشاره کرد و توضیح داد که چگونه مؤلفه‌های مشروعیت مذهبی و نیز عناصر مشروعیت سیاسی پیشااسلامی در مسکوکات آنان دیده می‌شود.
او به عنوان مثال گفت: «وَهسودان بن محمد» از حاکمان اسماعیلی مسافریان، در یکی از سکه‌های خود عبارت «علی خلیفةالله» و نام امامان اسماعیلی را درج کرده است. همچنین سکه‌ای از خاندان ناشناخته رشاموج در دیلم به دست آمده که بر آن نوشته شده: «لله / محمد رسول‌الله / صلی‌الله علیه و علی وصیه صاحب‌الحق امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب».
عناصر ایرانیت و میراث سیاسی پیشااسلامی با ورود آل‌بویه
محسنی افزود: با تضعیف اقتدار عباسیان در سده چهارم هجری و ورود آل‌بویه به بغداد، عناصر ایرانیت و میراث سیاسی پیشااسلامی به یکی از ابزارهای مشروعیت‌آفرین برای بوییان تبدیل شد. وی اشاره کرد که سکه‌هایی از عضدالدوله و رکن‌الدوله در ری و بغداد موجود است که بر آنها تصویر حاکم با شمایل شاهان ساسانی و عباراتی چون «فَرّه اَفزوت» یا «شاهانشاه» به خط پهلوی دیده می‌شود.
او در پایان گفت: هرچند آل‌بویه به دلایل سیاسی از درج شعارهای آشکار شیعی در مسکوکات خود پرهیز می‌کردند، اما خاندان محلی باوندیان که در طبرستان، به‌ویژه در ناحیه ساری و پریم، حکومت داشتند و پیوند خویشاوندی سببی با بوییان برقرار کرده بودند در برخی سکه‌های خود همزمان دو عنصر مشروعیت‌بخشِ شیعی و ایرانی، یعنی عبارت «علی ولی‌الله» و عنوان «شاهانشاه»، را در حق حاکمان بویه‌ای ضرب کردند.
منبع: ایبنا