میراث مکتوب- به مناسبت ماه محرم نمایشگاهی از تصاویر تکایای قاجاری شمیران با استفاده از اسناد مجموعه میراث جهانی کاخ گلستان و معرفی مواریث عاشورایی ثبت ملی شمیران در طبقه دوم کاخ اختصاصی نیاوران با عنوان «محرم در شمیران» در حال برگزاری است.
در ایام عزاداری سید سالار شهیدان حضرت ابا عبدالله الحسین علیه السلام نمایشگاهی با عنوان «محرم در شمیران» با نگاهی به مواریث عاشورایی ثبت ملی و معرفی تکایای تاریخی ثبت ملی و تکایای قاجاری شمیران همجوار با این مجموعه و آداب عزاداری تهران قدیم و شمیران همراه با معرفی تکیه دولت به عنوان بزرگ‌ترین نمایش خانه تمام دوران ایران در قالب عکس در طبقه دوم کاخ اختصاصی نیاوران در حال برگزاری است.
علاقه‌مندان می‌توانند تا ۱۵ مرداد ۱۴۰۳ از ساعت ۹:۰۰ تا ۱۹:۰۰ از این نمایشگاه بازدید کنند.
تکیه دولت، از تکیه‌های بسیار مشهور ایران، ساخته‌شده در عصر ناصری که تکیه همایونی نیز خوانده می‌شد. این تکیه نه‌تنها از نظر رواج تعزیه‌خوانی و اجرای نمایشهای مذهبی و غیرمذهبی، شیوه‌ها و مراسم آنها، بلکه از نظر معماری نیز حائز اهمیت بود. افزون بر این، رویدادهای تاریخی و سیاسی مهمی نیز در آن به وقوع پیوسته بود.
در دورۀ ناصری، تکیه‌های بسیاری در دارالخلافه برپا بود که از مهم‌ترین آنها می‌توان به تکیه‌های ولی‌خان، سرچشمه، سپهسالار، عباس‌آباد و جز اینها اشاره کرد. ناصرالدین شاه به سبب نیاز به فضای بزرگ‌تر برای اجرای مراسم مذهبی، در ۱۲۸۵ ق / ۱۸۶۸ م تصمیم به ساخت تکیۀ دولت گرفت. ساختمان تکیه در ۱۲۸۷ ق آغاز، و با صرف هزینۀ هنگفتی از خزانۀ دولتی در ۱۲۹۰ ق در گوشۀ جنوبی ارگ تهران و در محل زندان، انبار و کاخ گلستان به انجام رسید و نخستین مراسم تعزیه در ذیحجۀ همین سال در آن اجرا شد.
نظریۀ تقلید از طرح بنای آلبرت هال برای ساختمان تکیۀ دولت به دستور ناصرالدین شاه پس از نخستین سفر وی به اروپا، نمی‌تواند درست باشد، زیرا بنای آن پیش از این سفر آغاز شده، و حتی به بهره‌برداری رسیده بود. ساخت سقف گنبدی‌شکل که قرار بود از چوب، تخته و شیشه باشد، به‌سبب مشکلات فنی عملی نشد و ناچار بنا را با چادر پوشاندند. جهانگردان اروپایی به ایرانی‌بودن معماری تکیه اشاره کرده‌اند. تکیۀ دولت از نظر معماری، نمونه‌ای کم‌نظیر، و از بزرگ‌ترین بناهای شهر تهران به‌شمار می‌آمد، به‌گونه‌ای که از خارج شهر و از فاصلۀ بسیار دور به آسانی دیده می‌شد؛ ازاین‌رو، آن را به آمفی‌تئاترِ ورونا تشبیه کرده‌اند.
بنای مدور تکیه با ۸۲۴‘۲ م۲ مساحت، ۶۰ متر قطر، ۲۴ متر ارتفاع، ۳ مرتبه بنا و یک زیرزمین داشت. در بنای آن سنگ، آجر و ساروج به کار رفته بود و دیوارهای پهن و شالوده‌ای عمیق و محکم داشت و نمای آجری بیرون بنا آرایه‌ای نداشت. تکیۀ دولت دارای ورودیهای چندگانه در شمال، شرق و غرب بود. ورودی شمالی تکیه ویژۀ ساکنان ارگ سلطنتی بود و نمایی هماهنگ با بناهای مجاور خود داشت و شاه‌نشین تشریفاتی بر فراز آن واقع بود. ورودی غربی تکیه در میدان ارگ قرار داشت و ورودی شرقی از طریق کوچۀ تکیۀ دولت به خیابان ناصرخسرو منتهی می‌شد. نمای درونی تکیه در آغاز از آجر بود و حتی آن را با گچ و آهک نیز سفید نکرده بودند، اما در حدود سال ۱۲۹۸ ق / ۱۸۸۱ م با کاشی‌های معرق و هفت‌رنگ آراسته شد.
صفۀ گردی به قطر حدود ۱۸، و ارتفاع ۱ متر با بدنۀ سنگی منقوش در میان تکیه قرار داشت که آن را «تخت» می‌نامیدند و دارای دریچه‌هایی در لبۀ صفه، دو پلکان سه‌پله‌ای در دو سو و گذرگاهی با شیب تند بود. ۴ چراغ پایه‌دار چتردار نیز در ۴ طرف صفه قرار داشت. در فاصلۀ صفۀ مرکزی تا سکوی آجرفرش پیرامون تکیه، گذرگاهی به عرض ۶ متر قرار داشت که با سنگهای بزرگ و کوچک فرش شده بود و برای عبور دستۀ سوگواران و نمایشهای تعزیه مانند پیکار، سوارکاری و مسافرت استفاده می‌شد. سکوهای مدوری هماهنگ با صفه در کنار گذرگاه پیرامون تکیه قرار داشت که دارای شیبی ملایم به سمت مرکز تکیه بود؛ ازاین‌رو، افرادی که بر روی آن می‌نشستند، به راحتی مراسم تعزیه را تماشا می‌کردند. بر این سکوها نیز شماری چراغ پایه‌دار قرار داشت. هنگام اجرای تعزیه بیش از حدود ۰۰۰‘۴ زن با چادر مشکی و روبند سفید می‌نشستند. پس از سکوها پلکانی شامل ۵ پله با ازارۀ سنگی منقوش قرار گرفته بود که به چشمه‌طاقها و غرفه‌های اطراف تکیه منتهی می‌شد.
تلاش معماران برای ایجاد سقفی دائمی به سبب وسعت صحن تکیه و مشکلات فنی آن بی‌نتیجه ماند؛ ازاین‌رو، به پیشنهاد یکی از نزدیکان ناصرالدین شاه، سقف تکیه را با چادری کرباسی پوشاندند. چادر تکیه بر روی اسکلتی گنبدی‌شکل مرکب از ۴ قوس نیم‌دایرۀ چوبی قرار می‌گرفت. این چادر روزنه‌هایی برای تهویه و روشنایی تکیه داشت. از مرکز این قوسها چلچراغی آویزان بود.
در دوران مظفرالدین شاه، تکیۀ دولت رو به ویرانی نهاد؛ ازاین‌رو، به دستور او در ۱۳۲۲ ق، مسیو بتن اقدام به تعمیر تکیه کرد. از دیگر عناصر معماری تکیه می‌توان به منبر سفید مرمری ۲۰ پلۀ آن اشاره کرد که به سفارش معیرالممالک در یزد ساخته شد. ارتفاع این منبر به اندازۀ یک طبقۀ تکیه بود.
با آنکه تکیۀ دولت یکی از مهم‌ترین عناصر معماری در فضاهای شهری تهران به‌شمار می‌آمد، در هیچ‌یک از منابع هم‌زمان بنا به معمار آن اشاره نشده است، اما برخی از پژوهشگران معاصر، از حسینعلی مهرین، نیز شیرجعفر کاشی و علی‌محمد کاشی به عنوان معمار تکیه نام برده‌اند.
اگرچه تکیۀ دولت برای دورۀ خود معماری بی‌نظیری داشته است، اما شکوه و شهرت آن را بیشتر باید به سبب اجرای مراسم سوگواری و تعزیه دانست که در دو نوبت بعدازظهر و شب در آن اجرا می‌شد. تماشاچیان زن پیرامون صفۀ مرکزی تکیه، و مردان پشت سر آنان روی پله‌ها قرار می‌گرفتند. غرفه‌های طبقۀ اول تکیه به امرا، وزرا و دیگر بزرگان تعلق داشت. پیشکاران این افراد چندی قبل از آغاز ماه محرم به آماده‌کردن غرفه‌ها می‌پرداختند. آنان با انواع چلچراغ، دیوارکوب، قالیچه، شالهای کشمیری، تابلوهای نفیس و دیگر اشیاء گرانبها، غرفه‌ها را تزیین می‌کردند. ایوان بزرگ تکیۀ دولت توسط شاه و با انبوهی از چلچراغها، آیینه‌ها و تابلوهای مذهبی و تمثال متعلق به کاخ گلستان آراسته می‌شد. به هنگام نمایشهای شبانۀ تعزیه بر پلکان‌های روبه‌روی ایوان بزرگ، آیینه‌ها، شمعدانها و دیگر وسایل روشنایی چیده می‌شد که روشنایی آنها فضایی رؤیایی در تکیۀ دولت ایجاد می‌کرد.
غرفه‌های طبقۀ دوم و سوم تکیۀ دولت جایگاه شاه، زنان شاه و مهمانهای آنان به‌شمار می‌آمد و برای حفاظت بهتر با پرده‌های زنبوری سبز یا مشکی پوشیده می‌شد. در ماههای عزاداری، پارچه‌های سیاه که بر آنها آیات قرآن و ابیاتی از اشعار محتشم نوشته شده بود، از دیوارهای تکیۀ دولت آویخته می‌شد. غرفه‌های تکیه به دو بخش تقسیم می‌شدند: در بخش جلو صاحب غرفه و مهمانها، و در بخش عقب خدمۀ پذیرایی قرار می‌گرفتند.
تعزیه‌خوانی در عصر ناصری و در تکیۀ دولت به اوج شکوفایی خود رسید اما پس از ناصرالدین شاه، به مرور از اهمیت و شکوه آن کاسته شد و در پی آن، تکیۀ دولت رو به ویرانی نهاد؛ به‌گونه‌ای که در دوران سلطنت مظفرالدین شاه به‌سبب در خطر بودن بنای تکیه، مراسم تعزیه تا ۱۳۲۳ ق (که بنا مجدداً تعمیر شد) در آن اجرا نشد.
مراسم تعزیه در تکیۀ دولت تا اوایل سلطنت پهلوی اجرا می‌شد، اما شکوه و رونق دوران گذشتۀ خود را از دست داده بود. در پی ممنوعیت عزاداری محرم و اجرای تعزیه در ۱۳۱۱ ش تکیۀ دولت بیش از پیش متروک شد (غفاری، ۱۴۸). تاریخ تخریب تکیۀ دولت به درستی دانسته نیست. گزارشهای گوناگونی دربارۀ واگذاری زمین آن در ۱۳۲۵ ش یا ۱۳۲۷ ش به بانک ملی که بعدها شعبۀ بازار آن بر همان زمین ساخته شد، وجود دارد. براساس عکسهای هوایی سال ۱۳۳۵ ش نیز محل تکیه به صورت گودالی مشاهده می‌شود.
تکیۀ دولت محل وقوع رویدادهای مهمی نیز بوده است. از جملۀ این رویدادها می‌توان به جلسۀ سنجش عیار سکه در دورۀ مسئولیت امین‌الضرب در ضرابخانه، تشییع پیکرهای ناصرالدین شاه در ۱۳۱۳ ق / ۱۸۹۵ م و مظفرالدین شاه در ۱۳۲۴ ق / ۱۹۰۶ م و برگزاری نمایشگاه امتعۀ وطنی به کوشش رضاخان سردار سپه در ۱۳۰۲ ش (امیرطهماسب، ۴۳۰) اشاره کرد؛ اما مهم‌ترین رویداد تکیۀ دولت تشکیل مجلس مؤسسان در ۱۵ آذر ماه ۱۳۰۴ است که در طی ۵ جلسه، احمد شاه قاجار را از سلطنت خلع، و پادشاهی ایران را به خاندان پهلوی واگذار کرد.
منبع: ایبنا