میراث مکتوب- در ادامه بخش نخست نشست «جایگاه و اهمیت سفرنامه‌نگاری در ایرانشناسی» دکتر رسول جعفریان استاد دانشگاه تهران و رئیس سابق کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی با موضوع اهمیت سفرنامه حج ایرانی در شناخت سلسله محلی آل رشید در شمال غرب عربستان گفت: سفرنامه حج فارسی یکی از سرمایه های مهم ادبی، تاریخی و جغرافیایی و سیاسی ما هستند. علاوه بر این سفرنامه های حج منبع مهمی برای شناخت تاریخ و فرهنگ بخش هایی از کشور سعودی نیز هستند. این سفرنامه ها که هر کدام توسط حاجیان فرهیخته از قشر اداری، روحانی، بازاری و از درباریان نوشته شده حاوی گزارش دقیقی است از چگونگی انجام سفر حج، اعراب بدوی، آداب و رسوم شهرهای مکه و مدینه، و نیز اقتصاد حج.
وی افزود: تعدادی از این سفرنامه ها مربوط به سفرهایی است که از راه عراق به حجاز صورت گرفته است. این راه که از بیابان های واقع بین عراق و عربستان سعودی تا مکه و مدینه می گذشت، یکی از مخوف ترین راه ها به شمار می آمد. این مسیر عمدتا شامل عبور از دو منطقه هم می شد. یکی نجد که در شمال شرقی جزیره العرب بود و دیگری منطقه جبل که در شمال غربی جزیره العرب قرار داشت. در قرن سیزدهم حجاج ایرانی از طریق نجف و با عبور از منطقه نجد یا جبل به حج مشرف می شدند. آنان این راه را سی و چند روز طی می کردند هرچند به خاطر برخی از دشواری ها گاه تا ۴۵ روز هم طول می کشید. در این سفرنامه ها اطلاعات زیادی در باره منطقه جبل هست که به لحاظ اقتصادی و سیاسی حائز اهمیت می باشد.
رئیس سابق کتابخانۀ مجلس نصریح کرد: از اواسط قرن سیزدهم یعنی از سال ۱۲۵۱ تا سال ۱۳۳۹ ق سلسله ای با عنوان آل رشید در منطقه جبل بودند. این سلسله با بسیاری از قبایل متحد بوده و دولتی تشکیل داده بودند. آل رشید مایل بودند حجاج ایرانی از این مسیر عبور کنند. آنان مالیات سنگینی از انان می گرفتند و از این راه منبع مالی مهمی داشتند. در ازای آن سعی می کردند ابزار آسایش و سلامت آنان را تأمین کرده و مانع از حملات اعراب بدوی به قافلۀ حجاج شوند. آل رشید که مرکزشان شهر حائل بود در برخی از مقاطع تاریخی با آل سعود درگیر بودند و عاقبت نیز به دست آنان حذف شدند.
به گفته جعفریان تعصب مذهبی وهابی ها در نجد سبب سختگیری نسبت به قافله حج ایرانیان و عراقی ها می شد. به همین دلیل به رغم آن که راه نجد شش روز نزدیک بود، آنان ترجیح دادند که از راه جبل بروند. هرچند امیر جبل هم سنی از نوع حنبلی بود اما کمتر سختگیری مذهبی داشت.
وی افزود: هر سال پیش از ایام حج، نماینده ای از سوی آل رشید به بغداد و نجف می آمد و قراردادی با کارپردازخانه ایران منعقد کرده و با حمله داران ایرانی و عرب توافق می کرد. مشکلات مربوط به این راه بسیار وحشتناک بود و غالباً یا خود مأموران آل رشید به غارت حجاج می پرداختند یا اعراب بدوی دست به دزدی می زدند.این راه مشکلات دیگری هم از لحاظ کم آبی داشت. بدین ترتیب سفرنامه های ایرانی که گزارش این سفر را نوشته اند اطلاعاتی در باره شهر حائل و نیز آل رشید در سفرنامه های خود ضبط کرده اند. در اسناد وزارت خارجه نیز اسنادی دربارۀ برخی از رخدادهای مربوط به این راه وجود دارد.
جعفریان با اشاره به اطلاعات موجود در سفرنامه ها بیان کرد: بر اساس این اسناد روابط سیاسی ضعیفی میان دولت قاجاری و دولت آل رشید وجود داشته که بخشی از اطلاعات آن در سفرنامه ها و بخشی در میان اسناد است.اطلاعات جالبی هم سفرنامه نویس های فرنگی دربارۀ آل رشید و مناسبات آنان با قافله حج ایرانی و عراقی به دست داده اند. پالگرویو که در سال ۱۸۶۲ از حائل، بریده و ریاض دیدن کرده همراه با یک هیئت ایرانی با ریاست محمدعلی شیرازی بوده و جزئیات زیادی را در باره آنان ضبط کرده است. وی نشان داده است که آل سعود تا چه اندازه به قافله حجاج ایرانی ستم کرده و حاضر به هیچ نوع مسئولیت پذیری جدی در این باره نبوده اند. او می گوید که وهابیان افراد جز خود را اعداء الله و کافر دانسته و بدترین رفتارها را با حجاج ایرانی داشتند.
وی ادامه داد: این رفتارها سبب شد تا ایرانی ها به تدریج راه نجد را ترک کرده و از راه جبل می رفتند. راه دیگر از سوریه، یا راه دریایی یا استانبول بود که به دلیل دور بودن و پر خرج بودن کمتر مورد استفاده حاجیان کم درآمد بود. راه جبل که توسط آل رشید اداره می شد و این اواخر زیاد مورد استفاده بود سختی های خود را داشت و چند بار علما رفتن از آن راه را تحریم کردند. از جمله در سال ۱۳۱۹ شیخ فضل الله نوری رفتن از این راه را تحریم کرد.
جعفریان در پایان گفت: رسالۀ تیر اجل در صدمات راه جبل که بنده نسخه آن را از مرحوم اصغر مهدوی و با وساطت مرحوم ایرج افشار گرفتم در سال ۱۲۹۹ ق نوشته شده و شرحی از دشواری‌های این راه به دست داده است. اخیر برخی از مورخان سعودی متوجه اهمیت منابع ایرانی برای شناخت دولت‌های محلی در منطقه حائل شده‌اند.
وی افزود: تعدادی از این سفرنامه ها مربوط به سفرهایی است که از راه عراق به حجاز صورت گرفته است. این راه که از بیابان های واقع بین عراق و عربستان سعودی تا مکه و مدینه می گذشت، یکی از مخوف ترین راه ها به شمار می آمد. این مسیر عمدتا شامل عبور از دو منطقه هم می شد. یکی نجد که در شمال شرقی جزیره العرب بود و دیگری منطقه جبل که در شمال غربی جزیره العرب قرار داشت. در قرن سیزدهم حجاج ایرانی از طریق نجف و با عبور از منطقه نجد یا جبل به حج مشرف می شدند. آنان این راه را سی و چند روز طی می کردند هرچند به خاطر برخی از دشواری ها گاه تا ۴۵ روز هم طول می کشید. در این سفرنامه ها اطلاعات زیادی در باره منطقه جبل هست که به لحاظ اقتصادی و سیاسی حائز اهمیت می باشد.
رئیس سابق کتابخانۀ مجلس نصریح کرد: از اواسط قرن سیزدهم یعنی از سال ۱۲۵۱ تا سال ۱۳۳۹ ق سلسله ای با عنوان آل رشید در منطقه جبل بودند. این سلسله با بسیاری از قبایل متحد بوده و دولتی تشکیل داده بودند. آل رشید مایل بودند حجاج ایرانی از این مسیر عبور کنند. آنان مالیات سنگینی از انان می گرفتند و از این راه منبع مالی مهمی داشتند. در ازای آن سعی می کردند ابزار آسایش و سلامت آنان را تأمین کرده و مانع از حملات اعراب بدوی به قافلۀ حجاج شوند. آل رشید که مرکزشان شهر حائل بود در برخی از مقاطع تاریخی با آل سعود درگیر بودند و عاقبت نیز به دست آنان حذف شدند.
به گفته جعفریان تعصب مذهبی وهابی ها در نجد سبب سختگیری نسبت به قافله حج ایرانیان و عراقی ها می شد. به همین دلیل به رغم آن که راه نجد شش روز نزدیک بود، آنان ترجیح دادند که از راه جبل بروند. هرچند امیر جبل هم سنی از نوع حنبلی بود اما کمتر سختگیری مذهبی داشت.
وی افزود: هر سال پیش از ایام حج، نماینده ای از سوی آل رشید به بغداد و نجف می آمد و قراردادی با کارپردازخانه ایران منعقد کرده و با حمله داران ایرانی و عرب توافق می کرد. مشکلات مربوط به این راه بسیار وحشتناک بود و غالباً یا خود مأموران آل رشید به غارت حجاج می پرداختند یا اعراب بدوی دست به دزدی می زدند.این راه مشکلات دیگری هم از لحاظ کم آبی داشت. بدین ترتیب سفرنامه های ایرانی که گزارش این سفر را نوشته اند اطلاعاتی در باره شهر حائل و نیز آل رشید در سفرنامه های خود ضبط کرده اند. در اسناد وزارت خارجه نیز اسنادی دربارۀ برخی از رخدادهای مربوط به این راه وجود دارد.
جعفریان با اشاره به اطلاعات موجود در سفرنامه ها بیان کرد: بر اساس این اسناد روابط سیاسی ضعیفی میان دولت قاجاری و دولت آل رشید وجود داشته که بخشی از اطلاعات آن در سفرنامه ها و بخشی در میان اسناد است.اطلاعات جالبی هم سفرنامه نویس های فرنگی دربارۀ آل رشید و مناسبات آنان با قافله حج ایرانی و عراقی به دست داده اند. پالگرویو که در سال ۱۸۶۲ از حائل، بریده و ریاض دیدن کرده همراه با یک هیئت ایرانی با ریاست محمدعلی شیرازی بوده و جزئیات زیادی را در باره آنان ضبط کرده است. وی نشان داده است که آل سعود تا چه اندازه به قافله حجاج ایرانی ستم کرده و حاضر به هیچ نوع مسئولیت پذیری جدی در این باره نبوده اند. او می گوید که وهابیان افراد جز خود را اعداء الله و کافر دانسته و بدترین رفتارها را با حجاج ایرانی داشتند.
وی ادامه داد: این رفتارها سبب شد تا ایرانی ها به تدریج راه نجد را ترک کرده و از راه جبل می رفتند. راه دیگر از سوریه، یا راه دریایی یا استانبول بود که به دلیل دور بودن و پر خرج بودن کمتر مورد استفاده حاجیان کم درآمد بود. راه جبل که توسط آل رشید اداره می شد و این اواخر زیاد مورد استفاده بود سختی های خود را داشت و چند بار علما رفتن از آن راه را تحریم کردند. از جمله در سال ۱۳۱۹ شیخ فضل الله نوری رفتن از این راه را تحریم کرد.
جعفریان در پایان گفت: رسالۀ تیر اجل در صدمات راه جبل که بنده نسخه آن را از مرحوم اصغر مهدوی و با وساطت مرحوم ایرج افشار گرفتم در سال ۱۲۹۹ ق نوشته شده و شرحی از دشواری‌های این راه به دست داده است. اخیر برخی از مورخان سعودی متوجه اهمیت منابع ایرانی برای شناخت دولت‌های محلی در منطقه حائل شده‌اند.