میراث مکتوب- غلامعلی حداد عادل در آیین رونمایی از کتاب‌های «منتهی الارب فی لغة العربیة» و «فرهنگ امروزین عربی-فارسی» که در سومین روز نمایشگاه کتاب تهران برگزار شد، نمایشگاه کتاب را یک بهارستان خواند و عنوان کرد: یادگیری زبان برای کسی که دنبال یادگیری زبان مادری است، با کسی که برای یادگیری زبان دوم تلاش می‌کند بسیار متفاوت است. در آموختن زبان دوم، قواعد مبنای آموزش است و زبان‌آموز ابتدا قواعد را یاد می‌گیرد و سپس صحبت کردن را می‌آموزد، درست بر خلاف یادگیری زبان مادری و همیشه نخستین دستور زبان‌ها را ابتدا غیربومی‌ها می‌نویسند، مانند سیبویه. همچنین اولین فرهنگ‌ها نیز توسط خارجی‌ها نوشته شده‌اند چراکه برای یادگیری، با این فرهنگ سروکار داشتند. در یادگیری، زبان موضوعیت دارد و زبان‌آموزان نیازمند بازگردانی لغات فارسی به زبان خود و لغات زبان خود به فارسی بوده‌اند. بنابراین، اینکه شاهد تعداد زیادی فرهنگ زبان فارسی در هندوستان هستیم بی‌جهت نیست. برای زبان عربی نیز همین اتفاق افتاده و فرهنگ «منتهی الارب» یکی از آن فرهنگ‌ها است. خود کلمه منتهی الارب به معنای نهایت همت و آرزو و معادل کلمه ایده‌آل است.
وی ادامه داد: فرهنگ‌نویسی و بیان مختصات زبانی توسط دیگران مصداق تفسیر این بیت است که «بهتر آن باشد که سر دلبران / گفته آید در حدیث دیگران» تعامل زبان فارسی و عربی در حفظ و تقویت زبان فارسی اثر بسیار مثبتی داشته است. حرف‌های غیرعلمی که به دنبال بیرون کردن لغات عربی از فارسی هستند بسیار غلط هستند. باید توجه داشت اهتمام ایرانی‌ها و هندی‌ها برای یافتن معادل‌های عربی، یک سرمایه برای زبان فارسی است؛ همان طور که قرآن برای اولین بار به زبان فارسی ترجمه شده است. ۱۲۰۰ سال پیش عده‌ای در ماوراءالنهر جمع شدند و تلاش کردند برای کلمه به کلمه قران معادل فارسی پیدا کنند و آن زبان میان ما موجود است. ترجمه قرآن خود یک فرهنگ لغت عربی به فارسیاست.
رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی همچنین تاکید کرد: ما در منطقه‌ای هستیم که صدها میلیون عرب‌زبان در کنار ما زندگی می‌کنند و به دلایل ارتباطات سیاسی و اقتصادی، هرچه به این موضوع بپردازیم کم است. در کشورهای عربی نیز توجه به زبان عربی بسیار جدی است؛ برای مثال کتابخانه‌ای برای شعر عربی ایجاد شده است. امروز در حوزه سیاست و مسائل منطقه به زبان عربی معیار معاصر نیاز داریم. ما در فرهنگستان هم به تعامل زبان فارسی و عربی توجه داریم؛ تألیف فرهنگ جامع زبان فارسی در فرهنگستان شروع شده و گروهی شامل ۶۰ متخصص، درحال تألیف یک مجموعه ۳۵ جلدی در حدود ۸۰۰ صفحه هستند که تا امروز چهار جلد آن به چاپ رسیده است؛ همچنین در زمینه ادبیات تطبیقی که مدیر گروه آن موسی اسوار است، مقالات تاریخ عرب را برای دانشنامه جهان اسلام در ۱۴ هزار کلمه تألیف کرده‌ایم. ادبیات مقاومت در فلسطین نیز از از موضوعاتی است که اسفار به آن پرداخته است و با توجه به اینکه از چاپ اول منتهی الارب در ایران ۱۰۵ سال و از چاپ دوم آن ۶۶ سال گذشته، این کتاب احتیاج به تصحیح و چاپ مجدد داشته است و به ویژه با وجود تحول در چاپ، ویراستاری و فرهنگ‌نویسی، این کار بسیار به‌جا بوده است.
در ادامه نشست، علی اشرف صادقی، استاد بازنشسته دانشگاه تهران و عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی گفت: کهن‌ترین واژه‌نامه‌ای که از بین‌النهرین در دسترس است، واژه نامهای سومری-اکدی است و از این زبان نوشته‌های زیادی باقی مانده است. مهم‌ترین زبان از میان زبان‌های سامی، اکدی است که تعداد زیادی از اهالی بین‌النهرین به این زبان صحبت می‌کردند و پس از فراموشی زبان سومری، ادیبان و دبیران سامی‌زبان، واژه‌نامه‌ای به‌صورت لوح تدوین کردند که در کشفیات بین‌النهرین پیدا شده است. در این لوح تلاش شده کلماتی که نشان‌دهنده اندیشه‌اند، با نشانه‌ها ثبت شوند که این اتفاق در کشور چین هنوز هم درجریان است؛ برای مثال نشانه کلمه کتاب در همه‌جای این کشور یکی است.
وی افزود: در دوره قبل از اسلام در ایران واژه‌نامه‌هایی وجود داشته که دو عنوان از آنها یعنی واژه‌نامه اوستایی عهد پهلوی و واژه‌نامه فرهنگ پهلوی به ما رسیده است. این زبان در ایران باستان برای کتابت نامه‌ها به‌کار می‌رفت. دبیران هخامنشی آرامی‌زبان و بین‌النهرینی بودند، از این رو نوشته‌ها به زبان خودشان بود و خط میخی فقط برای نوشتن بر روی سنگ و لوحه ابداع شده بود و این دبیران از پاپیروس برای نوشتن با جوهر استفاده می‌کردند. پاپیروس کلمه یونانی Paper در زبان انگلیسی و فرانسه است. این پاپیروس‌ها با دو و سه هزارسال قدمت از بین نمی‌روند و تعدادی از آنها از دوره هخامنشی باقی مانده و ما اطلاعاتی از آن دوره به دست آورده‌ایم. ما نوشته‌های زیادی به زبان آرامی روی پاپیروس از زبان هخامنشی در دست داریم. کلمات زیادی از فارسی باستان و نامهای خاص ایرانی در این پاپیروس‌ها پیدا شده و این زبان ریشه زبان پهلوی و فارسی میانه است. مقدار زیادی از کلمات زبان پهلوی ساسانی، به همراه ویژگی‌های زبان آرامی در نوشته‌های اشکانی و ساسانی باقی مانده اما چون در بین عامه مردم رایج نبوده،فرهنگی نوشته شد به نام فزهنگ پهلوی یعنی فرهنگ کلمات کهن که این کلمات با معادل فارسی آنها نوشته شده‌است. فرهنگ «منتهی الارب» یکی از بهترین فرهنگ‌هایی است که در هندوستان تدوین شد، پیش از این چاپ سنگی آن در چهار جلد موجود بود که خواندن آن کمی مشکل بود.
همچنین بهروز صفرزاده، ویراستار و پژوهشگر فرهنگ‌نویسی در این مراسم درباره «فرهنگ عربی- فارسی» گفت: فرهنگ عربی- فارسی امروزی تألیف آیت‌الله زرمحمدی، حاصل حدود ۲۰ سال کار طاقت‌فرسای او است و فرهنگ‌نویسی کار بسیار سختی‌است. زرمحمدی استاد زبان عربی است و در این کتاب فرهنگ واژه‌ها و اصطلاحات روز را به کار برده، کلمات و اصطلاحاتی که در فرهنگ امروز زبان عرب متداول است و این بزرگترین کاری است که یک فرهنگ‌نویس می‌تواند انجام دهد. واژه‌ها و اصطلاحات رایج روز زبان عرب را همراه ترجمه دقیق آنها به کار برده و در زمینه فرهنگ‌های دو زبانه عربی- فارسی این اتفاق بسیار نابی است.
سعید واعظ، مترجم و عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی نیز عنوان کرد: حمید طبیبیان با آثاری که داشته، اکنون نمرده و فقط از ما جدا شده است.کتاب «منتهی الارب فی لغه‌العربیه» قابل مقایسه با نسخه‌های قبلی نیست و امکان دستبرد در آن نبوده است. طبیبیان حدود ۲۰۰۰ بیت شعر عربی و احادیث زیادی با مهارت ترجمه کرده و شاهکار عظیمی به جامعه تحویل داده است.
در پایان این مراسم از کتاب‌های «منتهی الارب فی لغه‌العربیه»، «فرهنگ امروزین عربی-فارسی» و «تاریخ ادبیات زبان فارسی» رونمایی شد.
نمایشگاه کتاب ۱۴۰۳ تهران با شعار «بخوانیم و بسازیم» از ۱۹ تا ۲۹ اردیبهشت ۱۴۰۳ در محل مصلای امام خمینی (ره) به شکل حضوری و در سامانهketab.ir به صورت مجازی برگزار می‌شود.
منبع: ایبنا