میراث مکتوب- از دیرباز در حوالی سبزه میدان – میدان ولایت کنونی- شهر بابل و در قسمت جنوبی آن، دریاچه-مانندی از آب بابل رود تشکیل شده بود که وسط آن را جزیره ای انبوه با درختان جنگلی پوشانده بود. این باغ جزیره در مسیر بابل رود قرار داشت و بابل رود در خروجیِ باغ به شاخه های مختلف از جمله «آقارود» تقسیم می شد. آنچه از منابع تاریخی برمی آید، شاه عباس اول، آقامحمدخان قاجار، فتحعلی شاه و ناصرالدین شاه قاجار در آن عمارت هایی بنا کرده و یا دست به تعمیر و بازسازی آن زده اند. این باغ جزیره در دوره شاه عباس اول تا ابتدای دوره فتحعلی شاه قاجار به «باغ شاه» مشهور بود. در دوره فتحعلی شاه به دلیل توجه شاه قاجار به شهر بابل و رونق دوباره این شهر پس از رکودی چندین ساله، دستور بازسازی و احیای باغ شاه به محمدمیرزای ملک آرا حاکم مازندران صادر شد. با تجدید بنای چند عمارت و انتقال دارالحکومة بابل به این باغ جزیره، این باغ جانی دوباره گرفت و نام آن به دلیل دریاچه زیبای اطراف آن به «بحرالارم» تغییر یافت. به دلیل زیبایی بحر ارم، سیاحان و تاریخ نگاران زیادی پس از بازدید از این باغ مطالبی دربارة زیبایی های چشم نواز و نوای گوش نواز پرندگان آن نگاشته اند.
یکی از این دست نوشته ها که از نظرها دور مانده بود و نگارنده به آن دست یافته، مقاله ای در میان یک نسخه خطی با عنوان «تعریف عمارت بحرالارم» است. این مقاله برگ های 79 تا 84 نسخه خطی شماره 2/9799 کتابخانه مجلس شورای اسلامی است که به خط شکسته نستعلیق نوشته شده است. در متن و پایان مقاله، نام نویسنده و کاتب معرفی نشده اما از خود متن معلوم می شود که نسخه از دوره فتح علی شاه قاجار و نویسنده آن یکی از تاریخ نگاران یا منشیان دربار این پادشاه بوده است.
جستجوها را ادامه داده تا پس از حدود دو سال مقاله ای با عنوان «كتاب تاريخ جهان‌آراي مرزی» از «دکتر ناصر تکمیل همایون» پیدا کردم. دکتر تکمیل همایون در پایان مقاله فهرستی از کتاب مورد اشاره را ارائه نمود که مطلبی با عنوان «خامه مشكين‌رقم به ذكر عمارت بحرالارم واقع در كشور مازندران، ساحت ورق را چون روضه ارم مي‌نمايد» در پایان جلد اول نظر نگارنده را به خود جلب کرد. مؤلّفِ کتاب مورد اشاره شخصی به نام محمد صادق وقايع نگار مروزی، داروغه دفترخانه همايون در دوره فتح علی شاه قاجار است. از این کتاب نسخه های خطی متعددی موجود است و تاکنون تصحیح و چاپ نشده است. این نسخه خطی را از کتابخانه مجلس (شماره ثبت 13766) دریافت کرده و مطلب «…ذکر عمارت بحرالارم…» را پیدا نمودم. خوش بختانه این مطلب بخش کوتاهی از مقاله «تعریف عمارت بحرالارم» بود که در جستجوی نام مؤلف آن بودم.
بخشی از مقدمه رساله در وصف مازندران و شهرهای آن
کشور مازندران عرصه ای است بهشت نشان و ساحتی است بهجت توأمان؛ تلالش از سبزه در بهار و دی حول عرصۀ سپهر دوّار زنگاری است، و [پست و بلند] جبالش از لاله در آذر و آذار افروخته چون عارض بتان فرخاری. نسیمش که [نسیم و] نفحۀ مشک‌سارا دارد پیوسته در خلال روضاتش [رضوانش] «ساری» است، زلالش که حکایت کوثر می‌گذارد و همواره در انهار جنانش جاری، کاروانِ بهار «اشرفِ» متاع خود را در آن دیار «فرح‌آباد»، «بارفروش» است و ساحت چین، عرصۀ آراسته‌اش را بندۀ حلقه به گوش. مِهر انور را بر چهره از نور انوارش عرق خجلت پدید و سپهر اخضر را دیده از مناظرة «سوادکوه»ش سفید است. در خاک پاکش از نوای مرغان روح مجرّد را «بند بر پی» است و در آب طربناکش از تربیت هوا شیرینی کام را شکردانی. در عرصۀ بیشه‌اش از تراکم اشجار آفتاب درم درم است و از رشک بنفشه¬باره‌اش بنفشه‌مویان را سنبل گیسوی درهم‌برهم. نارنج این حدیقۀ ترنجی را از غیرت حدایق نارنجش رخسارۀ نارنگی لیموئی است و با شهد سیب از انار و بِه اش ترنج [پستان] بستان خوبان. اگر از ترش‌رویی روی در هم نکشد غایت بی روئیِ گل مریمش را دم عیسوی در بر است، شاخ اسیر غمش را نفحۀ شادی مُضمر ، هوایش از رشحات سحاب چون دماغ مِی گساران تر است و فضایش از نفحات ریاحین شاداب همچون کلبۀ عطاران معطّر.
این نسخه خطی تصحیح و منتشر شده است: «گلگشتی در باغ جزیره بحر ارم بابل(به روایت نسخه ای نویافته از دوره فتح علی شاه قاجار»، تالیف: محمد صادق وقایع نگار مروزی، به کوشش: علی ایمانی ایمنی ، میر ماه، تهران، 1399.
فهرست کتاب شامل:
مقدمه: ویژگی های نسخه ومولف آن
– درباره محمد صادق وقایع نگار مروزی به قلم دکتر تکمیل همایون
– موقیعت علمی و فرهنگی مروزی
– فصل یکم: پیشینه بحر ارم در منابع تاریخی
– درآمد
– بحر ارم پیش از صفویه
– بحر ارمیا باغ شاه در دوره صفویه
– دوره محمد حسن قاجار در مازندران
– دوره آقا محمد خان قاجار
– دوره فتح علی شاه قاجار
– دوره محمد شاه قاجار
– دوره ناصرالدین شاه قاجار
– چرا باغ کوسیس؟
– بحر ارم یا قصر شاه پودر دوره پهلوی
– دوره جمهوری اسلامی
– درباره نام دزدک چال یا دِزدِک چال
– پل حاجی امین
فصل دوم: تعریف عمارت بحر الارم به روایت نسخه نویافته از دوره فتح علی شاه قاجار
– وصف مازندران و شهرهای آن
– وصف بارفروش و فرمان فتح علی شاه برای ساخت عمارت کلاه فرنگی بحر ارم
– ساخت جاده [پل 29 چشمه] از سبزه میدان تا تپه بحر ارم
– ساخت عمارت مرکزی یا کلاه فرنگی پس از ساخت و تعمیر پل
– توصیف قصر یا عمارت مرکزی
– وصف قصر سوم و فوراه های آن
– عمارتی دیگر
– سروده صبای کاشانی در توصیف بحر ارم
– توصیف کلی باغ و عمارات آن
فصل سوم عکس ها
منابع و ماخذ