اخلاق نزد محمد بن زکریای رازی نه مشتی پند و پیمان بلکه برنامه پیشگیری،بهبود و درمان است. او همانگونه که ادعا میکند در عمل نیز طبیانه به اخلاق روی میآورد و چرایی و چگونگی اخلاق را با الگوی طبانگاری اخلاق پاسخ میدهد: همان گونه که فرد بیمار در جسم و امور جسمانی به پزشک مراجعه میکند، فرد بیمار در نفس نیز به عالم اخلاق روی میآورد. ضرورت اخلاق در نظریه رازی جز یک مبنا ندارد: مهربان بودن با خود و شفقت بر نفس. کسی که با خود مهربان است و او برای خود مهم است، دغدغه سلامت جسم و نفس او را به برنامه بهداشت و بهبود در هر دو زمینه میکشاند. نظریه اخلاقی رازی را بر حسب طبقهبندی رایج از مکاتب اخلاقی میتوان نظریه غایتگرا دانست که با محاسبه لذت – رنج تکالیف اخلاقی را بر مبنای خودگرایانه ترسیم میکند.
نیمه دوم قرن بیستم روزگار اقبال به آراء فلسفی و اخلاقی رازی است. مطالعات فراوانی در دهههای اخیر به تحلیل آراء رازی میپردازند. روش غالب در این تحقیق، تحلیلی و منطقی است. با امکاناتی که رهیافت منطقی به دست میدهد به تحلیل محتوایی آراء اخلاقی رازی پرداخته شده است: تحلیل مفهومی، تحلیل گزارهای و تحلیل سیستمی.
آنچه در اینجا از اخلاق رازی موردبحث قرار میگیرد، نظریهی اخلاقی او، مبانی و مولفههای آن است. فرضیهی تحقیق حاضر آن است که رازی فراتر از دیدگاههای پراکنده، نظریهی اخلاقی داشته است. این نظریه را نویسنده اخلاق سلامت محور فردگرایانه خوانده است و با اندراج آن در اخلاق نتیجه گرا و با خویشاوندی آن با خودگرایی اخلاقی مخالفتی نکرده است، اما نتوانسته است وجود نظام اخلاقی به معنای دقیق کلمه را نزد رازی رصد کند.
این کتاب در سه بخش و هفده فصل نگاشته شده است که عبارتند از:
بخش اول- معرفی رازی و آثار وی در اخلاق
رازی و اخلاقپژوهی
رازی شناسی و مطالعات معطوف به نظریه اخلاقی وی
آموزههای اخلاقی طب روحانی
اخلاق هنجاری سیره فلسفی
اخلاق پزشکی: پژوهش و درمان
بخش دوم- مبانی و ارکان نظریهی اخلاقی رازی
ویژگیهای نظریه اخلاقی رازی
مفهومسازی رازی از لذت و منابع آن
ماجرای تعریف رازی از لذت در تمدن اسلامی
اخلاق سلامتمحور
اپیکوریسم: تفسیر تحویلینگر از نظریه اخلاقی رازی
شناخت عیبهای خویش
بخش سوم- بیماریهای نفس
تحلیل دیدگاه رازی در عشق و دوستی در پرتو مقایسه با دیدگاه مولوی،
تحلیل دیدگاه رازی در عجب در پرتو مقایسه آن با دیدگاه غزالی،
تحلیل حسد در نظام اخلاقی رازی
تحلیل رازی از دروغ گویی
خشم وشهوت
مرگ و مرگاندیشی نزد رازی.
پایان بخش کتاب نیز مأخذشناسی نظریه اخلاقی محمدبن زکریای رازی است.
نظریههای اخلاقی محمد بن زکریای رازی نوشته احد فرامرز قراملکی استاد دانشگاه تهران در ۵۲۸ صفحه است. این کتاب را انتشارات ایران در سال ۹۱ در ۱۰۰۰ نسخه منتشر کرده است.