میراث مکتوب- در میان آثاری که در تاریخِ تمدن اسلامی در موضوع بیبلیوگرافی (کتابشناسی) نگاشته شده، دو اثر از اهمیت ویژه و استثنایی برخوردار است. اثر نخست، الفهرست ابن ندیم (د ۳۸۵ق) است که مهم‌ترین منبع تاریخی برای شناخت متون پدید آمده در چند سده نخست اسلامی به شمار می‌آید. اثر دوم، کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، اثر مصطفی بن عبدالله، معروف به کاتب چلبی یا حاجی خلیفه (د ۱۰۶۷ق)، مورخ، جغرافیدان و کتابشناس مشهور دوره عثمانی است.
کشف الظنون جامع‌ترین اثر نگاشته شده در نوع خود تا زمان مؤلف آن است که در آن، عناوین حدود ۱۵.۰۰۰ کتاب و رساله از نزدیک به حدود ۹.۵۰۰ نویسنده، از سده‌های نخست اسلامی تا سده یازدهم هجری، گردآوری شده است. نظر به اهمیت این اثر، مؤلفان پس از حاجی خلیفه توجه خاصی به آن نشان داده و چندین ذیل و تکمله برای آن نوشته‌اند که مشهورترین آنها ایضاح المکنون فی الذیل علی کشف الظنون اثر اسماعیل پاشا بغدادی (د ۱۳۳۹ق) است.
یکی از ذیل‌های کمتر شناخته شده کشف الظنون، تذییل و استدراکی است که محمد بن محمد خانجیج (خانجی‌زاده) بوسنوی (۱۹۰۶-۱۹۴۴م)، از علمای اهل بوسنی و مدیر کتابخانه غازی خسرو بیگ شهر سارایوو نگاشته است. خانجی که در جوانی برای تحصیل علوم دینی در دانشگاه الازهر به مصر سفر کرده بود، نگارش این اثر را در زمان حضور خود در قاهره در سال ۱۳۴۶ق / ۱۹۲۷م آغاز کرده و جلد نخست آن را در سال ۱۳۵۰ق / ۱۹۳۱م (یک سال پس از بازگشت به سارایوو) به پایان برده است.
از تذییل خانجی بر کشف الظنون، تنها یک نسخه خطی به خط مؤلف آن در کتابخانه غازی خسرو بیگ وجود دارد که جلد نخست آن به تازگی برای نخستین بار به کوشش آقای دکتر علی‌اکبر ضیائی، ریاست محترم پژوهشکده حج و زیارت، تصحیح و از سوی انتشارات بین‌المللی امین (تهران، ۱۳۹۹) منتشر شده است. گفتنی است این ذیل در واقع بخش دوم کتابی به عنوان مجمع البحار فی تاریخ العلوم والأسفار است که بخش اول آن نیز پیش‌تر به تصحیح آقای دکتر ضیائی منتشر شده است.
خانجی در این کتاب، فهرستی از عناوین ۴۱۸۰ اثر را که از چشم حاجی خلیفه پنهان مانده یا پس از وی تا زمان خود منتشر شده، بدون ترتیب الفبایی منتشر کرده و برای بیشتر این آثار نیز توضیح مختصری ارائه داده است. گویا متن کتاب در صورت کنونی آن مسوده مؤلف بوده و او قصد داشته که بعداً آن را به ترتیب الفبایی تنظیم کند، اما مرگ نابهنگام خانجی در ۳۸ سالگی در جریان یک عمل جراحی ساده در بیمارستان، اجازه این کار را از وی گرفته است.
مؤلف همچنین در لابه‌لای فهرست عناوین آثار، گاه به صورت معترضه به مباحثی در ارتباط با علوم اسلامی همچون حدیث، تصوف، انساب و … پرداخته و گاه برخی از آثار کهن (همچون موطأ مالک بن انس و مسند احمد بن حنبل) را به طور تفصیلی معرفی کرده است. او همچنین گاه فهرست کاملی از تألیفات برخی از علما (همچون ابن طولون صالحی دمشقی، عبدالغنی نابلسی و مصطفی بکری صِدّیقی) به دست داده است. این کتاب همچنین از منظر توجه مؤلف آن به ثبت آثار فرق و مذاهب اسلامی و فرق نوپدید همچون قادیانیه و بهائیت، اهمیت دارد.
احمد خامه‌یار
منبع: کاتبان ـ گنجینه