میراث مکتوب- «در کشاکش دین و دولت» عنوان کتابی است که به قلم استاد محمدعلی موحد از سوی نشر ماهی منتشر شده است.
کتاب «در کشاکش دین و دولت» حاصل طرح پژوهشیِ علمی ـ انتقادی است در باب دین و دولت و رابطۀ آنها در ایران بعد از اسلام (موضوعی بسیار حساس که ایران هنوز در تقلاست تا از پیچ و خم آن راهی بجوید).
این مجموعه با گزارشی فشرده از دوران سی سالۀ پس از رحلت پیامبر اکرم آغاز می‌شود و می‌کوشد با دقت در مضمون روایت‌های مورخان، تصویری قابل اعتماد از آن دوران به دست دهد. این دورۀ سی ساله که تا صلح امام حسن و معاویه ادامه یافت، آبستن وقایع شگرفی بود که سرنوشت حکومت زیر پرچم اسلام را رقم زد. مورخان اسلام آن را نمونه‌ای نادر و درخشان از حکومتی به شمار می‌آ‌ورند که قدرت و قداست را در خدمت خود داشت، اما تاریخ خود سخن دیگری می‌گوید.
از منظر استاد موحد، بازخوانی این مطالب مجالی است برای بازاندیشی در مسائلی که پس از هزار و چهارصد سال همچنان عالم اسلام را به خود مشغول داشته است، از جمله ماجراهای سلفی ـ تکثیری که روایت جدید همان خیزش خارجی‌تری در صدر اسلام است.
کتاب «در کشاکش دین و دولت» در پنج فصل تدوین شده است. فصل اول «سی سال پس از پیغمبر» نام دارد. این فصل حاوی چهار بخش است. در بخش گزارشی بسیار ساده و فشرده، مؤلف داستان سقیفه، پدیدۀ ارتداد و جنگ با مرتدان، داستان خالی، ریاست دنیایی یا مرجعیت دینی؟ را در اختیار خوانندگان قرار داده است.
تصویری از حکومت در صدر اسلام، خلیفه یا پادشاه، القاب خلیفه امیرالمؤمنین، سرعت و شدت تحول، صحابه پولدار می‌شوند، شرایط شایستگی برای خلافت، انتخاب ـ عهد بیعت و قبول مردم، نخستین بیعت با پیغمبر در کنار معنی بیعت از جمله مطالب قابل مطالعه است.
نخستین ترور سیاسی در اسلام، گواهی مورخان، ماجرای صفین، پیامد ناگوار حکمیت نیز در فصل نخست از این اثر در کنار موج اختلافات، مرجثه، انشعابات در میان شیعیان در اختیار علاقه‌مندان قرار دارد.
موحد در بخش نخستین ترور سیاسی در اسلام، نوشته است: «عمر در سال ۲۳هجری کشته شد. فقدان آن مرد مصمم و پر صلابت و باتدبیر فاجعه‌‌ای برای دولت نوپای اسلامی بود. می‌گویند او در دورۀ خلافت ده ساله، هیچ‌کس از قوم و خویش‌های خود را به مشاغل آب و نان‌دار نگذاشت و عثمان که پس از او به خلافت رسید، درست بر عکس عمر، مناصب مهم حکومتی را به سران قبیلۀ خود -بنی‌امیه ـ سپرد و حال آنکه عمر در حفظ موازنه و مساوات در میان تیره‌های مختلف عرب حساسیت خاص نشان می‌دهد و نمی‌گذاشت که هیچ گروهی بر کارهای دولت چیره گردد و دیگران را کنار زند».
«چگونه اسلام در ایران راه یافت؟» عنوان فصل دوم از کتاب «در کشاکش دین و دولت» است. نویسنده این فصل را با سقوط یزگرد و تسخیر ایران آغاز کرده و در ادامه به خطای بزرگ خسروپرویز اشاره کرده است. قادسیه و فتح مداین در کنار هرمزگان در مدینه را در اختیار خوانندگان قرار داده است. وی در ادامۀ این فصل روایت‌هایی از فردوسی و طبری را آورده و به اشکالات روایت فردوسی پرداخته است. موحد در بخش دیگری از این فصل یادی از مزدک و ساختار ناعادلانه جامعه انسانی کرده است.
«برآمدن دیوان و دیوانسالاران» و «ایرانیان در میان تازیان» عناوین فصل‌های سوم و چهارم است. علاقه‌مندان می‌توانند در فصل سوم اختیارات سه‌گانۀ پیغمبر، انواع درآمدهای دیوانی، مالیات ارضی، آغاز تأسیس دیوان در اسلام، روایت‌های ابویوسف در کنار سایر مطالب مطالعه کنند. موحد در فصل چهارم، به روابط آغازین ایرانیان با مسلمانان پرداخته و در ادامه تأملی بر نامۀ پیامبر به خسروپرویز داشته و به فرایند گرویدن به اسلام اشاره کرده است.
فصل پنجم این اثر «تازیان در ایران» نام دارد. آغاز فتوحات و گسترش آن، خوزستان، جنگ نها‌وند، از اصفهان تا کاشان و ری، گزارش ابن‌بلخی از تسخیر فارس، کرمان، سیستان و خراسان بخشی از مطالب این فصل است. «قصۀ شگفت خارجی‌گری و پدیدۀ قرّا» عنوانی است که برای فصل ششم انتخاب شده است. پیامدهای جنگ جمل و صفین، پیامدهای حکمیت، ابوموسای ساده‌لوح در کنار معمایی همچنان ناگشوده، رویدادها همه در ابهام، خوارج در ایران برای مطالعه در این فصل تدوین شده است.
نشر ماهی کتاب «درکشاکش دین و دولت» نوشتۀ استاد محمدعلی موحد را به بهای شصت هزار تومان منتشر کرده است.
مریم مرادخانی