میراث مکتوب – روزنامۀ خاطرات پیش رو کتابی دربارۀ وضعیت زندگی روزمرۀ یک دولت‌مرد دربار ظل‌السلطان بین سال‌های 1301ـ1302 قمری است که بیانگر وضعیت سیاسی و اجتماعی مردم و توصیف روایت‌های متعددی از دربار اصفهان و نیز مباحث روزمره مؤلف و شرح آن است. این نسخه توسط کتابخانۀ ملی ایران از فردی به نام وحید سیاحتگر در سال 1394 خریداری و به شماره 9993 در گنجینه کتاب‌های خطی کتابخانه ملی ثبت و محفوظ است با «بسمله، الحمدالله رب العالمین و صلی الله علی محمد و آله الطاهرین و … شروع شد در نوشتن این روزنامه یوم سه‌شنبه 25 شهر ذیقعده‌الحرام …» آغاز می‌شود و با «… به طور کشکول و جنگ نوشته خواهد شد انشالله تا خداوند چه مقدر فرماید و صلی‌الله علی محمد و آله اللهم اجعل خاتمه امورنا خیرا والسلام» به پایان می‌رسد. نسخه در 123 برگ به خط شکسته نستعلیق تحریری بر روی کاغذ فرنگی الوان و به قطع 170×215 میلیمتر نوشته شده و در جلدی مقوایی با روکش تیماج عنابی با سجاف تیماج مشکی رنگ محافظت شده است.
یادداشت‌های مؤلف در این نسخه از سه‌شنبه 25 ذیقعده 1301 قمری شروع و تا شنبه ششم صفر 1303 نیز مطالبی دارد، در عطف نسخه برچسب سفرنامه پدرزن ظل‌السلطان را دارد، هر چند از اسم مؤلف اثری نیامده اما به جهت بیان بسیاری از مسایل و حالات و وضعیت دربار و افراد حاکم اصفهان نسخه‌ای بسیار باارزش و منحصربه‌فرد است.
اهمیت این نسخه در بیان مناسبات حکومتی و روابط حاکم محلی و ظل‌السلطان و نیز شرح بسیاری از حوادث روزمره، اعم از سیاسی و اجتماعی و حتی کشاورزی و آبیاری، قنات‌ها و نیز … بوده است. مؤلف با نگاه تیزبینانه و انتقادی در برخی مواقع به عنوان شخص بی‌طرف به واکاوی علل وقایع پرداخته و در بسیاری از موارد نیز به عنوان راوی بی‌طرف فقط اصل روایت را نقل کرده است.
مؤلف در هیچ جای نسخه اسمی از خود به میان نیاورده و اطلاعات از وی تنها موارد و شواهد و قرائنی است که در زیر می‌آید. با توجه به برچسب عطف نسخه «سفرنامه پدرزن ظل‌السلطان» و نیز بررسی متن‌پژوهی نسخه به نظر می‌رسد این انتساب درست است، به جهت آنکه حضور دایم وی در دربخانه ظل‌السلطان و نیز بیان روابط متعدد وی نشان از نزدیکی به دربار دارد. مؤلف از شاهزادگان قاجاری و به احتمال بسیار از فرزندان محمدعلی میرزا دولتشاه فرزند فتحعلی‌شاه قاجار است، همسر مؤلف دختر ملاحسن قمشه‌ای است، مؤلف می‌نویسد تا الان سی سال است که ساکن اصفهان شده، با محاسبه آن از سال 1272 ق. وی در اصفهان سکنی گزیده و می‌نویسد «عمر از پنجاه گذشته نزدیک به پنجاه و پنج است» متولد حدود 1247 قمری و مالک روستای اله‌آباد لنجان است. از دو دختر خود در متن نام برده که شامل ربابه و سکینه که شرح عروسی اولی و بیماری دومی را نوشته و میرزامحمدتقی خان نیز پیشکار وی در اله‌آباد بوده است. علاوه بر آن زمانی نیز مؤلف در کرمانشاه زندگی کرده است.
مسعودمیرزا ملقب به ظل‌السلطان در روز شنبه بیستم ماه صفر 1266 قمری فرزند سوم و پسر دوم ناصرالدین شاه قاجار متولد شد و مادرش عفت‌السلطنه بود و چون مادرش از زنان عقدی شاه و از دودمان قاجار نبود، نتوانست جانشین پدر شود، با اینکه سه سال از ولیعهد و شاه بعدی ایران یعنی مظفرالدین شاه قاجار بزرگ‌تر بود. بنابراین این مسئله تاثیر شگرفی در مناسبات بعدی وی برجای گذاشت. شاید به همین دلیل نیز در سن کم در مناطق مختلفی مشغول حکومت شد. در 1277 در 11 سالگی به حکومت مازندران و استرآباد و غیره منصوب شد، در 1279 ق یعنی در سیزده سالگی فارس و در 17 سالگی در 1283 ق حکومت اصفهان و بخش‌های زیادی از جنوب و غرب ایران را برعهده داشت. و از سال 1291 حدود 34 سال یعنی تا اوایل مشروطیت حاکم مطلق و مسلط اصفهان و توابع آن بود. ظل‌السلطان در همان جوانی سرسخت و نیرومند و مستبد و در کسب جاه و مال چیره‌دست و مهارت زیادی داشت، چنانچه از نقدینگی و جواهر و املاک و پیشکشی‌هایش به پدر تاجدارش نمونه‌های متعدد تاریخی می‌توان یافت و در ایام حکومت روز به روز بر این سلطه و اموال و املاک اضافه می‌کرد. پارک مسعودیه تهران، باغ نو، باغ حاجی آباد، باغ ابریشم، باغ اکبرآباد، شکارگاره‌های اصفهان مثل مرغ و قمشلو و قهدریجان و غیره همه نشان از جاه‌طلبی‌های فزاینده این شاهزاده قاجاری است.
این نسخه به لحاظ توصیف رخدادها و وقایع تاریخی حکومت اصفهان به جهت حضور نویسنده و دیدن و شنیدن و خواندن وقایع و بیان جغرافیای تاریخی اصفهان و فرهنگ آبادی‌های آن در زمان قاجاریه، برگزاری مراسم مذهبی مثل روضه‌خوانی و مرثیه‌خوانی و نیز بیان شکارهای متعدد ظل‌السلطان، حیوانات شکارشده و شکارگاه‌های اصفهان مثل مرغ و قمشلو و غیره، شرح و توصیف کشاورزی اصفهان به ویژه منطقه لنجان، بارندگی، انواع میوه‌ها و سیفی و آفت‌های کشاورزی و میزان آب، شرح عمارات و پلها و امامزاده‌ها و غیره اهمیت زیادی دارد.
نویسنده برخی از اخبار و اطلاعات را از رجال درباری و نیز روزنامه فرهنگ اصفهان و روزنامه‌های دارالخلافه از طریق پست اصفهان دریافت و آنها را در این کتاب منعکس کرده است. اخبار مهدی سودانی از جمله یکی از این موارد است که در مقابل انگلیس دست به شورش و اعتصاب زد و به موفقیت‌هایی نایل شد و البته ادعای مهدویت کرد، اخبار وی را نویسنده ذکر کرده است. شرح و توصیف اردوهای نظامی ظل‌السلطان و نیز همراهی و بیان مسایل متعدد امام جمعه اصفهان، آقانجفی و برادرانش و علما و روحانوین منبری، بستی شدن، پیشکشی افراد و در واقع خردی و فروش مناصب حکومتی از دیگر وجوه اهمیت این نسخه است.
فهرست مطالب کتاب:
مقدمه
متن نسخه
تصاویر
فهرست اعلام
شریف زاده، اکبر، نیک نژاد، علیرضا، اصفهان عصر ظل‌السلطان؛ یادداشت‌های روزانۀ اصفهان و دربار ظل‌السلطان (1302ـ1301ق)، تهران، تاریخ ایران، 284 صفحه، 1396.