میراث مکتوب- کتاب و کتابخانه در ایران فراز و نشیب زیادی را به خود دیده است. پادشاهان در طول دوره خود همواره به کتاب‌سازی و استنساخ در زمانی که چاپ در ایران رونق نداشت، اقدام کرده‌اند و این امر در دوره قاجار نیز همچنان ادامه یافت. در سال ۱۲۷۰ قمری اسلحه‌خانه‌ای مخصوص برای اسلحه‌ها و آلات حربیه سلطنتی بنا شد که در آن تمام سلاح‌های قدیمی که غالباً جواهرنشان و کار استادان بزرگ بود، نگهداری می‌شد. بعد از تأسیس اسلحه‌خانه، کتابخانه‌ای مخصوص کتب سلطنتی به دستور ناصرالدین شاه بنا شد که همه کتاب‌ها اعم از خطی و چاپی، مرقعات نفیس و غیره در آنجا جمع‌آوری و زیرنظر مستقیم خود وی اداره می‌شد.
ناصرالدین شاه چه در زمان ولایتعهدی و چه بعد از آن توجه شدیدی در حفظ و حراست کتب موجود در کتابخانه سلطنتی داشت و تا زمان مرگش به‌شدت بر آن نظارت می‌کرد و کتابخانه را به شیوه‌ها و عناوین مختلف مورد تفتیش و بررسی قرار می‌داد تا موجودی کتاب‌ها مورد دستبرد واقع نشود. بصیر‌الملک شیبانی در روزنامه خاطرات خود ذیل وقایع 1306 در خصوص توجه ناصرالدین‌شاه چنین می‌نویسد: «ناصرالدین‌شاه … مواظب کتابخانه سلطنتی بود هر کتابی به هر عنوانی که از مجموعه خارج می‌شد بایست نسبت به ثبت دفتر استیفا شود و رسید اخذ شود.»
یکی دیگر از اقدامات ناصرالدین‌شاه برای حفظ و حراست از مجموعه علاوه بر وجود «دفتر استیفا» و دادن «رسید» در قبال هر کتاب، «تسویه بعد از تحویل» بود و اینکه بر اکثر کتاب‌ها «مهر مخصوص» زده می‌شد که این مهر بعدها باعث شد برخی کتاب‌های سرقتی از دربار و کتابخانه سلطنتی پیدا و به کتابخانه بازگردانده شود. بنابر گفته‌های لسان‌الدوله، میزان کتاب‌های موجود در کتابخانه زمانی که کتابخانه را تحویل گرفت پنج الی شش هزار جلد کتاب بود و چیدمان کتابخانه سلطنتی هم بر اساس «حروف الفبا» بوده است.
در شرح چیدمان کتابخانه سلطنتی آمده است: «در وسط یک گنجه مسطحی بود که در توی آن نوشتجات دولتی از قبیل قبالجات و غیره ضبط بود که آن نوشتجات و اسناد را مظفرالدین شاه مرحوم در جلوس سلطنت به اندرون حمل کردند و دور تا دور آن اتاق که کتابخانه است، توی درگاه‌ها گنجه بسته شده است، گنجه‌های روبرو، تماما کتاب‌های زبان فرانسه و خارجه است، طرف دست راست و چپ هم یک طرف که چهار گنجه بود، کتب خطی و غیره را به ترتیب الفبا گذاشته بودند و طرف دیگر هم کتاب چاپی ایرانی بود…»
بعد از مرگ ناصرالدین شاه و جلوس مظفرالدین‌شاه، کتابدارباشی مجموعه مذکور یکی از همراهان وی بود که از تبریز به همراه او آمده بود. علی کتابدارباشی در طول مدت ۱۱ سال سلطنت مظفرالدین شاه از ۱۳۱۳ تا ۱۳۲۴ قمری مدیریت و کتابداری این مجموعه را بر عهده داشت؛ اما پس از مرگ مظفرالدین شاه و به تخت نشستن محمدعلی شاه مجبور به واگذاری کتابخانه شد. او در طول تصدی‌اش کتاب‌های زیادی از کتابخانه خارج و با همدستی تنی چند از درباریان و پسرانش و با صحافی مجدد کتاب‌ها، آنها را به فروش می‌رساند. بعد از اینکه موضوع سرقت از کتابخانه سلطنتی برملا شد، خانه وی مورد بازرسی قرار گرفت و بخشی از کتب مسروقه به کتابخانه بازگردانده شد و به دنبال آن لسان‌الدوله و همدستانش توقیف و به عدلیه برای بازجویی معرفی و سپس محاکمه شدند.
کتاب «کارتن ۲۰ دوسیه ۵: بخشی از اسناد سرقت از کتابخانه سلطنتی و علی کتابدارباشی (لسان‌الدوله)» درباره سرقت از کتابخانه سلطنتی و علی کتابدارباشی است که پس از جمع‌آوری و استنساخ اسناد در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفته است. شیوه گردآوری مطالب در این کتاب به صورت کتابخانه‌ای و اسنادی است که اسناد مورد استفاده از اسناد آرشیو ملی ایران، موزه و کتابخانه مجلس شورای اسلامی و سازمان اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت خارجه انتخاب شده است.
کتاب به سه فصل متمایز تقسیم شده است. در فصل اول و بخش‌های اول تا سوم آن نگاهی به وضعیت کتابخانه در ایران، به کتابخانه یا کُتّابخانه در ایران و وضعیت کتابخانه در دوره صفویه اشاره شده است، سپس به وضعیت کتابخانه در دوره قاجاری و عصر ناصری و سرگذشت آن پرداخته شده است. در فصل دوم شخصیت و زندگی لسان‌الدوله از لابلای اسناد آمده است و به محاکمه او و شرکایی که در این عمل همراه بودند، اشاره شده است. در فصل سوم نیز مجموعه اسناد مربوط به لسان‌الدوله و کسان دیگری که در این پرونده دخیل بوده‌اند، برای اطلاع خوانندگان ارائه شده است.
اسناد موجود در این مجموعه مربوط به سال‌های 1273 ـ 1315 شمسی است که در کتاب کلیه اسناد به صورت سال‌شمار آورده شده است. در خوانش اسناد سعی شده تا حد امکان برای فهم بهتر متن از نشانه‌های دستور زبان امروزی استفاده شود.
کتاب «کارتن ۲۰ دوسیه ۵: بخشی از اسناد سرقت از کتابخانه سلطنتی و علی کتابدارباشی (لسان‌الدوله)» تالیف زهرا شریف‌کاظمی در 450 صفحه، شمارگان 500 نسخه و بهای 85 هزار تومان از سوی انتشارات ندای تاریخ منتشر شد.
منبع: ایبنا