میراث مکتوب- کتاب «اسناد دیپلماتیک ایران دوران شاه صفی اول؛ از مجموعه آرشیو اسناد کهن دولتی روسیه (فارسی – ترکی – روسی)» به کوشش آرتیوم آلکسیویچ آندرییف و دیگران، از سوی انتشارات نااوکاتاریخ در ۳۰۴ صفحه در سن پترزبورگ چاپ و منتشر شد.
مجموعه ارزشمندی از اسناد صفوی با عنوان «اسناد دیپلماتیک ایرانی دوران شاه صفی اول. از مجموعه آرشیو اسناد کهن دولتی روسیه» توسط اساتید دانشگاه ایالتی سن پترزبورگ (СПбГУ) به زبان روسی پژوهش و منتشر شده است. اکثریت قریب به اتفاق این متون وارد شده به جریان مطالعات علمی، نمونه‌هایی از اسناد ایلچی‌ها و نمایندگی‌های تجاری ایران است: سیاهه امتعه و هدایا، فرمان‌ها، عریضه‌ها و همچنین نامه‌های «محبت‌آمیز» شاه صفی اول (حکومت از ۱۶۲۹ تا ۱۶۴۲) به تزار میخائیل فیودرویچ رومانوف، میخائیل اول (حکومت از ۱۶۱۳ تا ۱۶۴۵) است.
این مجموعه شامل متون اصلی اکثر اسناد دوره شاه صفی اول است که در فوندهای آرشیو اسناد تاریخی قدیمی روسیه به زبان‌های فارسی و ترکی نگهداری می شود. در جریان کار تاریخی و آرشیوی، اسناد بسیاری مورد مطالعه قرار گرفته و برای چاپ آماده شده است: این اسناد مجموعا شامل ۱۰۵ عدد سند است که ۵۷ سند به زبان فارسی و دو سند به زبان ترکی و ۴۶ سند به زبان روسی است. متون روسی شامل ترجمه‌های متون اصل اسناد صفوی است که در قرن هفدهم انجام شده است (شامل ۲۳ متن)، و همچنین عریضه‌های مأموران دیپلماتیک صفوی (این هم شامل ۲۳ متن) ، که اغلب بر اساس فرمی که در دفاتر کارپردازی روسی مرسوم بوده به زبان روسی تقریر شده است. لازم به ذکر است که در این کتاب، تصویر خود اسناد نیامده است اما متن اصلی و ترجمه آنها به طور کامل تصحیح و منتشر شده است.
این پژوهش نه تنها از منظر پژوهش‌های تاریخی روابط دیپلماتیک ایران و روسیه مهم است که از ابعاد دیگری چون فرهنگ‌شناسی و جامعه‌شناسی و زبانشناسی نیز حائز اهمیت است. در این کتاب بسیاری از اسناد منحصربفرد، برای نخستین بار، مورد مطالعه قرار گرفته و منتشر شده است. اسنادی که حتی رونوشت اکثر آنها در آرشیوهای ایران موجود نیست و به دلیل نابسامانی‌های تاریخی پس از صفویه و حوادث تاریخی، از بین رفته است و امروز شاید تنها بخشی از اسناد، در آرشیوهای کشور موجود باشد. اهمیت دیگر این پژوهش در مطالعات زبانشناسی تطبیقی زبان‌های روسی و فارسی و ترکی و اصطلاحات دیوانی و تجاری است و همچنین در زمینه مطالعات بین فرهنگی و جامعه‌شناختی و تاریخ دعاوی حقوقی و غیره دارای اطلاعات ارزشمندی است. این اسناد در رابطه با شناخت اقدامات شخصیت‌های سیاسی دوره صفویه و بالاخص تاجران ایرانی مرتبط با روسیه در آن دوره، بسیار ارزشمند و مهم است.
مؤلفان پژوهش حاضر
پژوهشگران و مؤلفان اثر، هشت تن از اساتید و همکاران علمی دانشگاه ایالتی سن پترزبورگ، به قرار ذیل هستند.
آرتیوم آلکسیویچ آندرییف/ А. А. Андреев: مدیر مرکز مطالعات جمهوری اسلامی ایران در دانشگاه ایالتی سن پترزبورگ “Collegium Iranicum”؛
سرگئی اوگنیویچ کوستیکوف / С. Е. Костиков: پژوهشگر انستیتو تاریخ دانشگاه ایالتی سن پترزبورگ؛
دینا دیمیتریونا کوپانِوا / Д. Д. Копанева: مدرس ارشد «گروه تاریخ کشورهای اسلاو و بالکان» انستیتو تاریخ دانشگاه ایالتی سن پترزبورگ.
یکارترینا پتروونا پیسچورنیکوا / Е. П. Писчурникова: دانشیار گروه زبانشناسی ایرانی دانشگاه ایالتی سنت پترزبورگ؛
ماریا یفیموونا رضوان / М. Е. Резван: کاندیدای علوم تاریخی، گروه قوم‌نگاری آسیای مرکزی موزه انسان‌شناسی و مردم‌نگاری پتر کبیر (کُنست‌کامرا) آکادمی علوم روسیه.
تیمور ا. سلِساریف / Т. А. Слесарев: پژوهشگر دوره عثمانی و همکار علمی بخش شرقی کتابخانه علمی گورکی دانشگاه ایالتی سن پترزبورگ؛
ولادیمیر آندریویچ شورخوف / В. А. Шорохов: دانشیار انستیتو تاریخ. مدیر پروژه «بنیاد علمی روسیه» تحت عنوان «تاریخ مستند روسی در رابطه با دیپلماسی صفوی (۱۵۰۱-۱۷۲۲)”؛
اولگا میخائیلوونا یاستربوا / О. М. Ястребова: دانشیار گروه زبانشناسی ایرانی دانشگاه ایالتی سنت پترزبورگ و همکار علمی بخش نسخ خطی کتابخانه ملی روسیه.
ساختار کتاب
در آغاز کتاب یک مقدمه (ص۳-۴۲) آمده است که در آن به موضوعات مختلف مرتبط با پژوهش حاضر پرداخته شده است که محتوای عناوین آن چنین است: شاه صفی اول و سیاست او در رابطه با دولت روسیه (۵-۷)، پیشینۀ پژوهش و تاریخ‌نگاری مرتبط با موضوع (۷-۱۴) سبک و سیاق اسناد خط عربی‌پایه سال‌های ۱۶۲۹ تا ۱۶۴۲ در فوند ۷۷ آرشیو اسناد کهن دولتی روسیه (ص۱۴-۱۹)، طبقه‌بندی اسناد دیپلماتیک و تجاری ایران به خط عربی و زبان روسی (ص۱۹-۲۷)، اصول و شیوه نشر (۲۷-۲۹)، مهرهای مندرج بر اسناد فارسی و ترکی (۳۰-۳۵) شامل: مهرهای شاه صفی اول (ص۳۱-۳۲)، مهرهای وزیران (۳۲-۳۳)، مهرهای ایلچیان و اعضای نمایندگی صفوی (۳۳-۳۵)، وام‌واژه‌های روسی در متون رسمی صفوی (۳۵-۳۷)، نامگذاری پارچه‌های شرقی و معادل‌های آن در ترجمه‌های روسی (۳۷-۴۲).
متن انتقادی اسناد در صفحات ۴۵ تا ۲۶۴ آمده است و در آخر کتاب یک لغتنامه برای واژگان دشوار (ص۲۶۵-۲۷۶) کار شده است و علائم اختصاری بکاررفته در کتاب، در صفحه ۲۷۷ آمده است. همچنین آدرس اسناد مورد مطالعه با عناوین آنها در صفحه ۲۷۸-۲۸۰ قرار گرفته است و پس از آن فهرست منابع زبان روسی (۲۸۰-۲۸۵) و منابع به زبان‌های اروپایی و ترکی (ص۲۸۵-۲۸۶) و منابع فارسی نیز در صفحه ۲۸۷ درج شده است. بخش بعدی نمایه اعلام (ص۲۸۸-۲۹۵) و نمایه جغرافیایی (ص۲۹۶-۲۹۷) است. آخرین بخش کتاب، فهرست آن (۲۹۸-۳۰۳) است.
شناسه نشر:
اسناد دیپلماتیک ایرانی زمان شاه صفی اول: از مجموعه آرشیو دولتی اسناد کهن روسیه / نسخه تهیه شده توسط: آ.آ. آندرییف و دیگران. سن پترزبورگ: نااوکا، ۲۰۲۱، ۳۰۴ص.
Персидские дипломатические документы времен шаха Сафи I : из собрания Российского государственного архива древних актов / подготовили: А. А. Андреев [и др.]. – Санкт-Петербург : Наука, ۲۰۲۱ (Санкт-Петербург). – ۳۰۲, [۱] с.; ۲۲ см.; ISBN 978-5-02-040485-4 : 500 экз
فتح الله ذوقی
منبع: کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران