میراث مکتوب – محمود امیدسالار با بیان خاطراتش و اشاره به اخراج از مدرسه، کلاس درس و دانشگاه، به سوال‌هایی درباره فردوسی و شاهنامه» و زبان فارسی پاسخ داد
.
بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار با همراهی کتابفروشی آینده و مجلۀ بخارا در چهلمین نشست خود میزبان دکتر محمود امیدسالار، شاهنامه‌پژوه و محقق زبان و ادبیات فارسی بود.
در ابتدای جلسه علی دهباشی ضمن عرض خوشامدگویی به میهمان جلسه و یادی از استاد محمدابراهیم باستانی پاریزی به مناسبت زادروزش، به فعالیت‌های دکترامیدسالار در زمینۀ تحقیق و پژوهش در زبان فارسی اشاره و با طرح سئوالاتی جلسه را آغاز کرد.
لطفا از زمان کودکی خود و دوران تحصیلتان و زمینه‌هایی که سبب شد با شاهنامه آشنا شوید، برایمان بگویید؟
– سال 1329 در اصفهان به دنیا آمدم. پدرم در آن زمان از خوانین فارس بود و علاقه ای نداشت که با لهجۀ اصفهانی صحبت کنیم. روزی به او گفتم من اصفهانی هستم و پدر پرسید: “به چه دلیل؟!” گفتم که در شناسنامه‌ام هم نام اصفهان درج شده است. پدر شناسنامۀ دیگری برایم گرفت و در نسخۀ جدید ذکر شده بود: “صادره از تهران!” تا چهارسالگی در اصفهان زندگی می‌کردیم و پس از مدتی به تهران مهاجرت کردیم. دورۀ دبستان به مدرسۀ “جهان تربیت” می رفتم. در آن زمان استاد «محمد احصایی» که از هنرمندان بنام خوشنویسی ایران هستند، استاد ما بودند و شاگردی ایشان را می کردم. انسان بسیار بزرگواری بودند و آن زمان که دانش آموزان را در مدرسه تنبیه می کردند، ایشان همیشه برخوردی شرافتمندانه و مهربان داشتند و مورد علاقۀ دانش آموزانشان بودند. دردورۀ دبیرستان دانش آموز درس‌خوانی نبودم و به ندرت کتابی می خریدم. کار به جایی رسید که از دبیرستان اخراج شدم! پدرم با مدیر مدرسه رفاقت داشت و واسطه ای شد تا دوباره به مدرسه بازگردم. گفتند که می توانی تا آخر امسال در این مدرسه بمانی. حتی به یاد دارم، برادر کوچکترم را در مدرسه ثبت نام نکردند و گفتند:” یک امیدسالار برایمان کافی است!” و پدر همیشه می گفت:”کار تو لکۀ ننگی است برای من!”
ورود به دانشگاه شیراز: شیطنت های دورۀ نوجوانی تا سال ششم دبیرستان ادامه داشت تا پدر تصمیم گرفت که با توجه به شیطنت ها و ضعف من در تحصیل مرا به ابرقو و زمین های اجدادی اش بفرستد تا حداقل به عنوان مباشر پدر در این زمینه فعالیت کنم. مادر از این قضیه ناراحت شد و نصیحتی کرد که برادرانت همه درس‌خوان بودند و تو نیز باید همانند آن ها باشی. آن یک سال را درس خواندم و در دانشگاه شیراز قبول شدم و این مسأله باعث تعجب همه شد. شوهرخواهرم در شیراز بیمارستانی داشت و متخصص زنان و زایمان بود و چون علاقه مند به رشتۀ پزشکی بودم گاهی به عنوان دستیار در کنارش کار می کردم. گاهی که تعداد مراجعین بسیار بود تا صبح بیدار بودم و در کار عمل به دکتر کمک می کردم. استاد «علیرضا شاپور شهبازی» که باستان شناس مشهوری بودند در دانشگاه شیراز مدرس تاریخ ما بودند. روزی سر کلاسشان در تالار، به‌خاطر شب بیداری های چند روزه در بیمارستان خوابم برد و وقتی بیدار شدم استاد شهبازی مقابلم ایستاده بودند و گفتند که سر کلاس من می خوابی؟! و مرا از کلاس اخراج کردند. سال ها از این موضوع گذشت و در واشنگتن دی سی، جلسهای بود و سخنرانان دکتر احسان یارشاطر و دکتر شهبازی بودند. ایشان شروع به تعریف از بنده کردند و از سجایای اخلاقی ام گفتند. وقتی گفتم که زمانی شاگردتان بودم بسیار خرسند شدند و بلافاصله گفتم که استاد! شما یک بار مرا از کلاس اخراج کردید، و این موضوع برای ایشان جالب بود.
سفر به آمریکا: در دورۀ دانشجویی در دانشگاه شیراز به پدر اصرار کردم که برای مهاجرت من به آمریکا اقدام کند که البته پافشاری من سبب شد تا خانواده موافقت کنند. در آمریکا ابتدا اقتصاد خواندم. سپس به دانشگاه برکلی رفتم و در آنجا با کمک دکتر شوارتز در زمینۀ زبانشناسی ایران موفق به اخذ فوق لیسانس در سال 1982 شدم. در مقطع دکتری ادبیات خواندم و در سال 1984 این دوره را به پایان رساندم. گمان کنم تنها دانشجویی بودم که توانستم در مدت کوتاه این کار را انجام دهم. چون معمولا دورۀ دکتری بیشتر از دو سال زمان نیاز دارد اما من از همان زمان کارشناسی ارشد می دانستم که از این رشته چه می خواهم و مطالعاتم حول محور این موضوع بود. گرچه مرزی میان این رشته ها نیست. در این بین خوشبختانه با «آلن دانس» پدر فولکلور در آمریکا آشنا شدم و کار تدریسم با پیشنهاد و کمک دانس بود. به یاد دارم در جوانی پیرو فروید بودم و تحمل عقاید یونگ و … را نداشتم. در دانشگاه ایالاتی کالیفرنیا، ادبیات تطبیقی و حماسی تدریس می کردم. روزی سر کلاس دربارۀ جنبه های روانشناسی زبان و فحاشی از نظر روانشناسی از دیدگاه فروید صحبت می کردم. رئیس دپارتمان خانمی بودند که برای ارزیابی تدریس من به کلاس آمدند و چون مخالف یونگ صحبت کردم ارزیابی بدی از کلاس کرده و مرا از دانشگاه بیرون کردند. خوشبختانه در آن زمان در دانشگاه «یو سی ال ای» به من پیشنهاد تدریس در دانشگاه ادبیات فارسی شد. دو سالی در این دانشگاه تدریس کردم. مدتی کارهای ساختمانی انجام می دادم و پس از مدتی در کتابخانه مشغول کار شدم و زمینۀ تحقیقاتی من از همین زمان به طور جدی آغاز شد. همسر من کتابدار هستند و این کار را هم ایشان برایم پیدا کردند. همسرم اهل کوباست و در هفت سالگی به آمریکا مهاجرت کرده‌اند. پدر همسرم تاجر بود و عمویش با «چه گوارا»، انقلاب کوبا را راه انداخت. بعد از پیروزی، پدر همسرم زندانی شد و برادرشان که سیاسی بود آزادشان کرد و شرط این بود که با دست خالی به آمریکا بروید و اینطور شد که ایشان با خانواده به آمریکا مهاجرت کردند.
آشنایی با شاهنامه از دیدگاه تاریخی: کودکی ام به شیطنت و بازی گذشت اما پس از مدتی وارد دنیای ادبیات فارسی شدم و به شاهنامه پژوهی پرداختم. گرچه شاهنامه و اشعارش از نظر هنری تأثیرگذار هستند و این خصلت هنر و ادبیات است اما در بخش پژوهش در این زمینه نمی توان تنها از جنبۀ زیبایی شناسی به اشعار نگاه کرد. شاهنامه ساختار و پیامی دارد. این ساختارها و یافتن این پیام ها لازمه این است که کمی منطقی و دور از احساس و به طور کاملا علمی مورد بررسی قرار گیرند.
شاهنامه قابل تئوریزه شدن است: تاریخ اتفاقی است که افتاده و اصل قضیه تغییر نخواهد کرد. دو میراث مشترک تاریخ و خاطره هستند که مقابل یکدیگرند. خاصیت خاطرۀ قومی، جذب مخاطب است و گاهی به خاطر زیبایی ها انسان را از واقعیت دور می کند و تاریخ کمی واقعی تر و گاهی تلخ است. مشکل اصلی در زمینۀ تحقیقاتی در بخش تاریخ ادبیات، ایجاد یک تعادل میان این دو میراث مشترک است. بار معنایی و عاطفی شاهنامه بسیار بالاست اما در بخش تاریخی ناچار است که به صورت علمی و تاریخی و واقع بینانه مورد بررسی قرار گیرد. در ایران اصولا کمتر به بررسی در مسائل تاریخی ایران می پردازیم. چه بسا وقایعی چون انقلاب اسلامی ایران و جنگ با عراق اگر در فرانسه اتفاق می افتاد تئوریسین های بسیاری در بررسی واژگانی چون «شهادت» بحث می کردند و چه بسا این وقایع یک نقطۀ عطفی در ایران بوده است و این کلمات که بر اثر یک واقعۀ تاریخی شکل گرفته‌اند، می‌توانند منبع پژوهشی در زمینۀ زبان شناسی و تاریخی و اجتماعی از نظر مفهومی باشند. باید کمی در زمینۀ آموزشی تئوریسن‌ها و نحوۀ بیان تئوری تقویت شویم. شاهنامه اتفاق مثبتی بوده است و قابل تئوریزه شدن است. با تئوریسین های خارجی که شاهنامه را تجزیه و تحلیل می‌کنند موافق نیستم. این حرکت باید از داخل خود ایران شکل گیرد.
– در کتاب مقالاتتان بیشتر از دید فنی و به بررسی فنی شاهنامه پرداخته‌اید. چون مباحث نظری مخاطب وسیع تری دارد. لطفا در این مورد توضیح دهید.
– مباحث نظری من شاهنامه‌محور نیست. اشکال اساسی من این است که چون عمدۀ مطالعاتم در خارج ایران بوده است زبان تئوریک فارسی را نمی دانم و با اصطلاحات آشنا نیستم. مطالب تئوریک را به زبان انگلیسی در دو کتاب گذاشتم و دو مترجم جوان به من پیشنهاد ترجمه به فارسی این مطالب را دادند و بنده نیز پذیرفتم. گرچه هنوز مشکلات بسیاری داریم.
– شاهنامۀ فردوسی مثل ستون یک خیمه در طول سده‌های گوناگون در مقابل حمله‌هایی که به ایران می شد فرهنگ خود را حفظ کرد و به عنوان مثال زبان و فرهنگ قبطی و متونشان با ورود زبان عربی به کل با فرهنگ زمان خود قطع رابطه کرد. دیدگاهتان دربارۀ این موضوع چیست؟
موافق نیستم. شاهنامه حماسه ای است که در مورد شخص نیست؛ در مورد مملکت است. رستم در جلد چهارم چاپ خالقی می میرد. اما همچنان شاهنامه در جلدهای دیگر ادامه دارد. شخص مسأله نیست و ایران مسأله است و این را هیچ شاهکار دیگری ندارد. سال 1900 میلادی در محلی که ما به آن اروپا می گوییم، پنج هزار واحد مستقل وجود داشت. ونیز و میلان و یونان هر کدام یک مادرشهر بودند. ولی وقتی به امپراطوری ایران بازمی‌گردیم یک واحد سیاسی و مدیریتی است که اقوام با عقاید و فرهنگ و زبان مختلف را تحت یک پوشش قرار می دهد. در نتیجه داد و ستد فرهنگی‌شان بیشتر می‌شود. در فرهنگ ما این اختلاط بوده است. برعکس اروپا که هر یک فرهنگ مستقلی داشته‌اند. پس ما زبانی نیاز داریم که اگر فرمانی را از تیسفون به هند برساند، در آنجا سخن‌مان را بفهمند. بر این حساب این زبان فارسی که ما صحبت می کنیم زبان فارس به معنای مردمی که اهل ایالت فارس باشند نیست. به عنوان مثال در اطراف شیراز فارسی استاندارد نداریم، پس نیازمند یک زبان استاندارد اداری هستیم. خب زمانی هم زبان عربی زبان اداری شد که این مسأله چندان هم مهم نیست. در دوره ای اصرار داشتند که ما هند – اروپایی هستیم اما این که از بطن این مسائل مخالفت و دشمنی با زبان عربی و … ظاهر شود چرا باید اینگونه باشد؟ زبان تنها یک مسألۀ ارتباطی است و با تغییر برخی کلمات موافق نیستم. چرا باید کلماتی چون تاکسی و رزرو و پیتزا فارسی شود؟! چه اشکالی دارد واژگان خارجی چون عربی و انگلیسی و فرانسوی و ترکی با حفظ ساختار خود در زبان ما باقی بماند؟ واژه‌ای چون فهمیدن یک واژۀ عربی است و در فرهنگ و زبان ما ساختار خود را تثبیت کرده و بخشی از آن شده است و حتی هیچ عربی هم مفهوم آن را درک نمی‌کند؛ پس چه اشکالی دارد به همان شکل باقی بماند؟! آلوده‌ترین زبان دنیا انگلیسی است و 65 در صد آن از زبان های مختلف وارد شده است. زبان فارسی امروز از زبان فارسی پهلوی از برخی جهات سالم‌تر است و همانند انگلیسی هم نیست.
در بخش دیگر جلسه دکتر محمود امید سالار به سؤالات دانشجویان حاضر پاسخ داد.
چه موضوعاتی در کتاب‌هایی که به زبان انگلیسی بوده و ترجمه کردید عنوان شده است؟
– یکی از مطالبی که سعی کردم بیان کنم این است که شاهنامه به عنوان یک اثر هنری یک انسجام داخلی دارد و داستان های شاهنامه از نظر منطقی به یکدیگر مربوط هستند. به عنوان مثال داستان فرود و سیاوش. سیاوش کشته شده است و حالا کیخسرو به پادشاهی رسیده و خواهان انتقام خون پدر است. سپاهی به توران می فرستد و فرود برادر ناتنی شاه را می‌کشند. این داستان زیرساخت هایی دارد. اینکه بر سر مشروعیت کیخسرو، سوالاتی پیش آمده است. بسیاری از اینکه او نوۀ افراسیاب است دچار مشکل هستند. پس یک حالت عدم تعادل چه از نظر سیاسی و چه از نظر روانی ایجاد می‌شود. پلۀ بعدی این است که فرود پسر سیاوش از کیخسرو بزرگتر است پس قاعدتا او باید شاه شود. پس فرود باید از بین برود. کشته شدن فرود یک پروسۀ اتحاد دوبارۀ پهلوانانی است که دو شاخه شده بودند و اینک با هم متحد می‌شوند که فرود را از میان بردارند. منظور من این است که از نظر ساختاری دوست دارم شاهنامه را اینگونه نگاه کنم. زوایای دید ابعاد مختلفی دارد. من حتی این داستان را از نظر فرویدی می توانم بررسی کنم. بسته به دیدگاه می توان یک متن ادبی را تحلیل کرد. یک اثر مهم هنری مثل پیاز لایه لایه معنی پیدا می کند و این بسته به این است که از چه زاویه و نقطه نظری آن را تعبیر کنید.
– فردوسی بعد از سرودن اشعار و نگرفتن دستمزدش هجویاتی در مورد محمود غزنوی گفت یا از قبل این هجونامه را داشته است؟
– سری ابیاتی در برخی از نسخ وجود دارد که می گوید وقتی فردوسی از گرفتن دستمزدش از محمود ناامید شد محمود را هجو کرد. مرحوم سعید نفیسی این موضوع را رد کرد و من نیز با نفیسی موافقم. این هجونامه را متعلق به فردوسی نمی دانم. علت اینکه نفیسی قبول نداشت این بود که اکثر ابیات هجونامه را در خود شاهنامه پیدا کرد و متوجه شد این ابیات خوب با برخی از ابیات شاهنامه مطابقت دارد. شاعر بزرگی مثل فردوسی اشعار گذشته‌اش را برای هجوگویی انتخاب نمی‌کند بلکه شعر و بیتی جدید را برای این موضوع می‌سراید پس این هجویات برای فردوسی نمی‌تواند باشد.
– آیا شاهنامه نقطۀ اتصالی نیست که این ملت را نگه داشته و یا فکر می‌کنید تصادفا این ملت باقی مانده است؟ آیا می‌توان این مسأله را پذیرفت که فردوسی ستونی است که هویت ایران را حفظ کرده است؟
– منظور من این نیست. شاهنامه پیونددهندۀ دهه‌های مختلف است. اما مسألۀ پیچیده این است که دوام یک حکومت در این قرون بر اساس یک علت واحد نیست. وقتی دو امپراطوری رم شرقی و ساسانی به وسیلۀ اعراب فتح شدند در رم شرقی هویت اساسا مذهبی بود. امپراطوری که از بین رفت امنیت را تحت الشعاع قرار داد و امنیت که دچار مشکل شد مردمی که در این بخش بودند، سعی داشتند خود را تحت پوشش قبایل اعراب قرار دهند. چون هویت اصلی این ها براساس مذهب بود پس هویتشان نیز از دست رفت. در ایران یک داستان ملی داشتیم. این داستان داستان مذهبی نبود و اساسا غیر دین زرتشتی بود و آن روایت غیردینی زرتشتی باعث شد هویت ایرانی دست‌نخورده بماند. شاهنامه ستون ادبی است اما هنوز نمی‌دانم که آیا قرار بر این بوده که یک ستون فرهنگی خلق شود یا خیر؟ هنوز جوابی برای این سوال نداریم. ایراد من به شاهکار فردوسی نیست؛ به نوع و روش فردوسی‌شناسی است.
سره‌نویسی در شاهنامه تا چه حد مد نظر است و از نظر شما مکان‌های جغرافیایی که در شاهنامه بدان‌ها اشاره می‌شود تا چه حد با واقعیت هم‌خوانی دارد؟
– در مورد مسألۀ سره‌نویسی یا سره‌گویی به نظر من، فردوسی درصد لغات فارسی که در شاهنامه به کار برده، هم‌سان با آثار دورۀ خود بوده است. یعنی شما تفاسیر دورۀ سامانی و تفسیر طبری را هم ببینید، همه همین گونه‌اند. بنابراین این مسأله را قبول ندارم. در مورد مسألۀ جغرافیا و اسامی واقعی مکان‌ها باید بگویم در برخی مواقع هم‌خوانی وجود ندارد. فرانک، فریدون را به البرز کوه می‌برد که ذکر می‌شود در هند است یا خیلی جاها مازندران در یمن واقع شده است. خب جغرافیای حماسی یک جغرافیای رویایی و اسطوره‌ای است ولو اینکه تشابهاتی در اسامی داشته باشد.
– میان واقعیت و تخیل داستان‌ها و شخصیت‌ها و شخصیت‌پردازی‌ها در شاهنامه دچار تردید می‌شویم. چقدر شخصیت‌های شاهنامه اشخاص واقعی هستند و اینکه کدامیک از شخصیت‌ها تنها به تخیل شاعرانۀ فردوسی تعلق دارند؟
– مثالی برایتان می‌گویم: اسفندیار را رستم کشت و آنجا تیری بر چشمش خورد. شاعر، صحنۀ مرگ را اینگونه زیبا توصیف می‌کند و تخیل شاعرانۀ فردوسی به این داستان قدرتی می‌بخشد که عواطف شما را درگیر خود می کند. خب این با تعریف واقعی تاریخی آن فرق دارد.
گون شد سر شاه یزدان‌پرست
در این مصرع فاعل جمله، « سر» است. چرا نمی‌گوید نگون کرد سر شاه یزدان‌پرست؟ زیرا بر اثر اصابت تیر به چشمش اختیار از کف داده و دیگر اسفندیاری در بین نیست و به صورت غریزی عکس العمل نشان می دهد. پس سر را به جای اسفندیار فاعل قرار می دهد.
بیفتاد چاچی کمانش به دست
باز فاعل جمله، « چاچی کمان» است. می توانست بگوید: بیفکند چاچی کمان را ز دست
درست در بیت بعدی:
گرفته بش و یال اسب سیاه
ز خون لعل شد خاک آوردگاه
«گرفتش». چه کسی گرفت؟ در اینجا اسفندیار هم فاعل است و هم فاعل موکد است. یعنی در فعل گرفتش، «ش» تأکید هم می گذارد چون چشمش کور شده و برای حفظ تعادل خود می خواهد یال اسب را بگیرد. اینجاست که اوج هنر شکل می گیرد. هنرمند آنقدر به زبان حساسیت دارد که در بیت قبل بنا بر اتفاق و فضا، فعلیت اسفندیار موجود نیست، ذکری از اسفندیار نمی کند اما در بیت دوم اسفندیار فاعل ماست و تاکیدی بر وی دارد. نمی دانم بابرنامه است یا خیر اما غریزۀ شعری قوی، صحبت ماست. حماسه و اسطوره و داستان دروغی است که حقیقتی را بیان می‌کند. هر کدام از شخصیت ها تبلور موضوعی است یا در بخشی که سواران ایران به سوی ضحاک می روند:
سواران ایران همه شاهجوی
نهادند یک سر به ضحاک روی
به شاهی برو آفرین خواندند
ورا شاه ایران زمین خوانند
این واقعیتی است که ایرانی ها شاه خود را کشتند. در واقع این شعر واقعیتی را در زبان شاعرانه، بیان می دارد.
– آیا قصد فردوسی از نوشتن چنین منظومه ای خلق تاریخ بوده است یا هدفش خلق اثر حماسی است؟
– فردوسی شاهنامه ابومنصوری را پایۀ کار خود قرار داده است. در دوره‌ای که فردوسی این کار را می کرده کار عجیبی نبوده و از این دست اتفاقات وجود داشته است. بخش دیگر اینکه روایات موجود در شاهنامه که قبل ها هم به صورت منثور در شاهنامۀ ابومنصوری وجود داشته تاریخ است یا داستان؟ حال باید این را پرسید که در آن زمان مردم چه برداشتی از این موضوع داشته اند؟ گمان می کنم آن ها نیز شاهنامه را تاریخ می دانستند بدین معنی که در کتاب‌های تاریخی نیز روایات این شاهان آمده است. به عنوان مثال تاریخ «وصاف» که از منابع تاریخی در مورد دورۀ ایلخانیان بوده با بیانی شاعرانه به وصف تاریخ می پردازد. حال آنکه چرا خواسته با چنین طرحی تاریخ را بیان دارد یا اینکه به خلق ادبی یک اثر اندیشیده است، مشخص نیست. درواقع نمی توان به راحتی این دو را از هم تفکیک کرد.
– در اعصار تاریخ با تمام تهاجماتی که به ایران شده است ایران هویت خود را حفظ کرد اما مصر یک کشور عربی شد و بسیاری می گویند چون شخصی مثل فردوسی در آن کشور نبوده است؟
– این به یک معنی درست است. ما ایرانی ماندیم چون این داستان های سکولار مربوط به ایران را داشتیم. به این دلیل ما شاهنامۀ فردوسی داریم چون این آثار از دین جداست. هر کسی می تواند آن را بنویسد. هویت ملی ما حفظ شد چون داستان های ملی داشتیم. اما هویت کشوری چون مصر بر اساس دینشان بود. زبان فارسی ما به دلیل حفظ سیستم اداری‌اش باقی ماند. زبان پهلوی زبان اداری امپراطوری ساسانی بود. درعرض آن زبان اداری یک زبان عامیانه ایجاد شده بود که از بطن زبان های ایرانی و اداری زاده شد و من بعید نمی دانم که زبان سامی هم در ساختار آن وجود داشته باشد. وقتی زبان پهلوی که حمایت دربار و موبدان را داشت با آمدن اسلام از بین رفت، زبان عامیانه که صورت تکلمی داشت در کسوت نوشتاری خود را بروز داد. چون قبل آن از زبان اداری برای نوشتار استفاده می شد با رفتن این زبان، خلأ ایجادشده با زبان عربی و زبان عامیانه مردمی و فارسی پر شد. حال نکته اینجاست که در زبان عامیانۀ ایرانی خط ایرانی نداشتیم بنابراین خط عربی را گرفتیم. خط پهلوی هم نوعی خط سامی است. پس چه اشکالی دارد که از خط عربی استفاده کنیم؟! به عنوان مثال طهران را با «ت» می نویسند. خب «ت و ط» هر دو از حروف عربی هستند. پس مشکل کجاست؟!
– اصالت نسخۀ فلورانس را تأیید می‌فرمایید و و اینکه گفتند به زبان فردوسی نیست و بسیاری بر تاریخ ایراد گرفتند، از نظر شما صحیح است؟
– من معتقدم این نسخه معتبر است و هیچ نسخه‌ای به تنهایی نمی تواند نسخۀ واقعی باشد. درجه و درصد دارد. دکتر «محمد روشن» تاریخ را زیر سوال برده است و دکتر «علی رواقی» از نظر گونه های زبانی این نسخه را بررسی کرده اند. سخن دکتر روشن توسط دکتر افشار رد شد و اما در مورد گونه شناسی باید بگویم که من اصلا به گونه های زبانی فارسی معتقد نیستم. این بحث در اروپا رواج دارد و شامل زبان فارسی نمی شود. در زمان خود ما در انگلستان مکان هایی هست که با وجود اینکه انگلیسی صحبت می کنند، زبانشان را متوجه نمی شوید. داستانی در «ککستن» چاپ شد که سه نفر تاجر انگلیسی قصد سفر از کنت به بلژیک را داشتند. باد مانع سفر آن ها و انحراف کشتی‌شان می شود و به سفر ادامه نمی دهند و به مکانی دیگر از انگلستان می روند. از فرط گرسنگی در خانۀ یک روستایی را می زنند و یکی از تجار می پرسد:”Have you egges?” زن روستایی می گوید که من فرانسه نمی دانم! یکی دیگر از آنان می گوید منظورشان “Have you Irons…?” است. اما زبان فارسی اینگونه نیست. به عنوان مثال، زبان فارسی در بخش مکتوب میان خراسان و سمنان مشترک است در حالیکه در مکانی همانند سیکستون شمالی و جنوبی گونه های زبانی با هم متفاوت هستند. وقتی می گویم امپراطوری در ایران ناچاراست مسائل جمعی را نرمالیزه کند، منظورم همین است. در زبان های اروپایی تأثیر لهجه شناسی در نسخ خطی بسیار است. مرحوم پرویز ناتل خانلری که زمانی درارو پا تحصیل می کردند این ایده را به ایران آوردند اما این مسأله قابل تعمیم به ادبیات فارسی نیست.
در پایان جلسه محمود امید سالار با علاقه مندان خود که هر یک کتاب «جستارهای شاهنامه شناسی و مباحث ادبی» را در دست داشتند، سخن گفت. در بخشی از این کتاب می خوانیم:
«اگر فرض بنده که جنگ رستم و سهراب به یک معنی بیان سمبلیک دوباره جوان شدن رستم است درست باشد، رستم باید ابتدا بمیرد و سپس به دنیا آید. این رستم جوان تازه زاده شده می باید نیرویی تازه و طراوتی دوباره داشته باشد. سمبلیزم مرگ رستم که تا حدودی مورد بحث قرار گرفت در دو لایه از معانی داستان یافت می شود. یک بار رستم به عنوان جهان پهلوان دیوانی می میرد و این صحنۀ استغنای اوست از دربار کیکاوس، و یک بار هم به عنوان جهان پهلوان جسمانی از بین می رود و این در لحظۀ شکست خوردن اوست از سهراب و اما تمثیل دوباره زاده شدن رستم هم پا به پای تمثیلات مبین مرگش حرکت می کند..»
منبع: ایسنا