میراث مکتوب- نشست تخصصی «تاریخ آتش و آتش‌بازی در ایران» به همت پژوهشکده اسناد این سازمان و با حضور حبیب‌الله اسماعیلی، پژوهشگر تاریخ و فرهنگ، میرمحمدرضا حیدری، پژوهشگر تاریخ نمایش و مطالعات اجرا، و پدرام سروش‌پور، عضو انجمن موبدان تهران، در سالن اندیشگاه فرهنگی سازمان برگزار شد. دبیری این نشست را مطلب مطلبی، عضو هیئت علمی پژوهشکده اسناد، بر عهده داشت.
در ابتدای نشست، مطلب مطلبی با تأکید بر جایگاه ویژه جشن‌های مربوط به آتش در میان اقوام و ملل مختلف اظهار داشت: آتش در باورهای ملی و مذهبی جهان دارای دو بُعد مثبت و منفی است. در بسیاری از فرهنگ‌ها، آتش به‌عنوان نماد تطهیر و پاکی شناخته می‌شود و همواره در کنار پرهیزگاران قرار داشته است. وی همچنین به پیشینه جشن‌های آتش در ایران و اروپا اشاره کرد و افزود: در ایران، چهارشنبه‌سوری یکی از آیین‌هایی است که درباره منشاء آن اختلاف‌نظر وجود دارد. برخی آن را سنتی بازمانده از ایران باستان می‌دانند، در حالی که برخی دیگر معتقدند این جشن ریشه در سنت‌های اسلامی دارد.
در ادامه، پدرام سروش‌پور با بررسی جایگاه آتش در ایران باستان، به اهمیت جشن سده اشاره کرد و گفت: بر اساس روایت شاهنامه، جشن سده یکی از قدیمی‌ترین آیین‌های آتش در ایران است که در آن، آتش‌افروزی و جشن و پایکوبی بخش جدانشدنی از مراسم بوده است. وی در ادامه تصریح کرد: با ظهور زرتشت، تأکید ویژه‌ای بر پرستش آتش وجود نداشت، بلکه مفهوم “فروغ” یا “نور” در آموزه‌های او مطرح شد. اما در دوران ساسانی، آتش به‌عنوان نماد شریعت زرتشتیان مورد توجه قرار گرفت و نگهداری از آتش به یکی از مسئولیت‌های مهم آنان تبدیل شد.
حبیب‌الله اسماعیلی، دیگر سخنران این نشست، به بررسی تغییر مفاهیم جشن‌های ایرانی در گذر زمان پرداخت و اظهار داشت: از منظر پدیدارشناسی، آیین‌ها و سنت‌ها همواره در حال تحول هستند. در ایران، آتش نه‌تنها به‌عنوان یک عنصر طبیعی بلکه به‌عنوان نمادی از نور و روشنایی، نقش مهمی در فرهنگ و باورهای مردم ایفا کرده است. از این منظر، می‌توان گفت که در هر دوره تاریخی، معانی جدیدی بر آیین‌های مربوط به آتش افزوده شده است. وی در ادامه افزود: «چهارشنبه‌سوری نیز از این قاعده مستثنی نیست. در دوران اسلامی، این آیین معانی جدیدی به خود گرفت و در دوره‌های مختلف تاریخی، همچنان پابرجا مانده است.
در بخش پایانی این نشست، میرمحمدرضا حیدری به بررسی آیین‌های آتش‌بازی در دوران صفویه و قاجاریه پرداخت و عنوان کرد: آتش‌بازی، به‌عنوان یک هنر اجرایی، از دیرباز در ایران رواج داشته است. اسناد تاریخی نشان می‌دهند که در دوره صفویه، چهارشنبه‌سوری در آخرین چهارشنبه ماه صفر برگزار می‌شد، اما در دوره قاجاریه، این آیین به آخرین چهارشنبه سال منتقل شد. وی همچنین به تغییر کارکرد آتش‌بازی در دوره‌های تاریخی پرداخت و بیان کرد: در دوران مشروطیت، آتش‌بازی به یک امر مردمی تبدیل شد و در دوره پهلوی، با احیای ناسیونالیسم ایرانی، به یکی از نمادهای فرهنگی کشور بدل گشت.
در پایان، سخنرانان به پرسش‌های حضار پاسخ دادند و بر اهمیت مطالعه و شناخت دقیق‌تر آیین‌های آتش در فرهنگ ایرانی تأکید کردند.
منبع: سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران