میراث مکتوب- تا کنون ابعاد گوناگونی از حیات سعدی در تحقیقات پرشماری بررسی شده است، اما پرسش‌های مربوط به جزئیات حیات او همچنان با درنگی معنادار پاسخ داده می‌شود. در حقیقت اطلاعات مستخرج از متن آثار سعدی برای ترسیم تاریخ زندگانی او ارزش تاریخی واحدی ندارد و لازم است با بسیاری از آنها با احتیاط برخورد شود. جواد بشری در کتاب «احوال شیخ اجل سعدی» سعی کرده است تا در یک مقدمه و هشت گفتار، دانسته‌هایی از حیات شاعر که وجه تاریخی قوی‌تری نسبت به سایر موارد دارد، استخراج و با نگارشی اختصارگرا و پرارجاع، پژوهشگران جدی آثار سعدی و سایر علاقه‌مندان به او و شاهکارهایش، تقدیم کند.
«احوال شیخ اجل سعدی» اولین کتاب از مجموعۀ گنجینۀ مطالعات ایرانی است که از سوی انتشارات تک‌برگ منتشر و راهی بازار کتاب شده است.
در مقدمۀ این کتاب چنین آمده است: «کوشش نگارنده در سراسر این پژوهش بستن راه خیا‌ل‌پردازی بر ذهن و قلم بود و اگر سخنی دربارۀ نقاط پراهمیت حیات سعدی و روابط او با بزرگان عصر بیان شد، اغلب تنها بر آثار و سروده‌هایی از خود او مستند گردید که قابلیت مبنا قرار گرفتن برای تاریخ‌نگاری را داشته باشد. دشوار دیگری که عینی‌تر از مشکل قبلی است، به نبود یک تصحیح جامع از کلیات سعدی، ویژه بخش قصاید، مراثی و مقطعات، باز می‌گردد که بیشترین نکات تاریخی را در درون خویش جا داده است. اتکای محض به کلیات چاپ فروغی برخی جزئیات را از دسترس خارج می‌کرد. از این رو وقت و دقت زیادی مصروف شد تا چند دستنویس اصیل کلیات مورد بازبینی قرار گیرد، و به این امید که دست کم چند اطلاع تازه از این طریق احیا شود یا برخی تردیدها به قطعیت برگردد».
جواد بشری در مقدمه به توضیح یکی از عبارات به کار رفته در پژوهش خود پرداخته و می‌نویسد: «در مواضع بسیاری از نوشتۀ حاضر، به واسطۀ پرهیز از تکرار مملّ، از سعدی به‌صورت «شاعر» یاد شده است. ناگفته پیداست که این اصطلاح به هیچ وجه نمی‌تواند بازتاب‌دهندۀ شخصیت چند بعدی او باشد. زیرا وی در برهه‌های مختلف زندگی خویش احوال روحی و اجتماعی گوناگونی داشته و به شخصیتی چند وجهی تبدیل شده است. از یک سو، احتمالا و به انگیزۀ کسب علم و شاید به شوق تبدیل شدن به یک مدرس بزرگ مدارس علمی شیراز یا شاید یک واعظ زبردست، شیراز را ترک کرد، اما به قول خودش در بازگشت به درجۀ افتاء («امام» شریعت، «مرجع» و «مفتی» دینی) بلکه به درجه والایی در تصوف رسید:
سعدی اینک به قدم رفت و به سر باز آمد
مفتی ملت اصحاب نظر باز آمد (غزل‌های سعدی، ص ۲۱۷)
این استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران در ادامه می‌افزاید: «واژۀ شاعر قراردادی است که در این پژوهش، برای پرهیز از تکرار به جای واژه «سعدی» به خدمت گرفته شده است. اما از منظر تاریخی، او به هیچ وجه نمی‌تواند تنها یک «شاعر» با تعاریف رایج در عصر او شناخته شود. به تعبیر دیگر سعدی «شاعر صِرِف» نیست؛ ادیبی که مدام مترصد فرصتی برای نزدیک شدن به اصحاب قدرت بماند و چیزی جز ستایش برای ایشان نداشته باشد. او خود در برخی آثارش حاکمان و صاحبان مناصب بزرگ را از این‌که مدام اوقات خویش را با شاعران و مهربانان و مشعبدان بگذرانند پرهیز داده است».
جواد بشری کتاب حاضر را در هشت گفتار نوشته است. وی در گفتار اول «نام و نسب، تخلص شعری و سال میلاد» را بررسی کرده و در گفتار دوم مطالبی ذیل عنوان «پیش از سفر نخست» در اختیار خوانندگان قرار داده است. علاقه‌مندان مطالعۀ کتاب «احوال شیخ اجل سعدی» می‌توانند در گفتار سوم «سفر و دوری از وطن» را مطالعه کنند و در گفتار چهارم «بازگشت از شام و مصر، تا پایان عهد سلغُری» را از نظر بگذرانند. مؤلف در گفتار پنجم «تتر در نگاه سعدی پس از فتح بغداد و فارس» را نگاشته است.
خوانندگان در گفتار ششم و هفتم به ترتیب «خروج دوم از شیراز، دیدار با اباقا در بازگشت از سفر حج، و ارتباط با برادران جوینی» و «بازگشت از سفر دوم، و ارتباط با حکمرانان فارس در عهد ابش‌خاتون و پس از او» را مطالعه می‌کنند. گفتار هشتم و پایانی کتاب نیز به «تأسیس مجموعه خانقاهی و لبریز شدن پیمان حیات» پرداخته است.
نویسنده در پایان کتاب به بیش از ۱۸۰ منبع مورد بررسی برای تألیف کتاب حاضر نیز اشاره کرده است.
«احوال شیخ اجل سعدی» از سوی انتشارات تک‌برگ به قیمت ۵۹ هزار تومان منتشر شده است.
مریم مرادخانی