میراث مکتوب- نخستین نشست از سلسه نشست‌های گفتمان‌های هویت ملی در ایران با نام استاد ابراهیم پورداوود و گفتمان هویت ملی در ایران از سوی پژوهشکده مردم‌شناسی پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری به دبیری زهرا زارع عضو هیأت علمی پژوهشکده مردم‌شناسی برگزار شد.
در این نشست، نخست حمیدرضا دالوند عضو هیئت علمی پژوهشکده زبان‌شناسی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی به مرور زندگی ابراهیم پورداوود پرداخت و گفت: ابراهیم پورداوود در ۲۰ بهمن سال ۱۲۶۴ در شهر رشت چشم به جهان گشود. او تحصیلات خود را به فراخور زمان از مکتب‌خانه‌های قدیمی رشت آغاز کرد و سپس به تهران و از آنجا به بیروت و پاریس رفت و تحصیلات خود را در دو رشته پزشکی و حقوق آغاز کرد اما این دو رشته را کنار نهاد و در آلمان که بزرگ‌ترین ایران‌شناسان جهان را در زمان او به خود می‌دید، در رشته زبان‌های باستانی ایران دکترا گرفت.
او افزود: پورداوود فعالیت‌های روشنفکری داشت و روزنامه‌های ایرانشهر و رستاخیز در زمان جنگ‌جهانی اول و پیش از آن را در پاریس و بغداد و کرمانشاه منتشر می‌کرد. دالوند از تعامل استاد پورداوود و اندیشمندان عصر مشروطه چون علامه قزوینی سخن گفت و بیان کرد: سفرهای پورداوود به هند تاثیر بسیار زیادی بر زندگی علمی و فکری پورداوود گذاشت و او همنشین اندیشمندان بزرگ هند چون تاگور شاعر جهانی هند بود.
عضو هیئت علمی پژوهشکده زبان‌شناسی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی سپس به تدریس استاد پورداوود در دانشگاه تهران اشاره داشت و افزود: پورداوود نقش اصلی و کلیدی را در شکل‌گیری رشته فرهنگ و زبان‌های باستانی در ایران داشت. بعد از بازنشستگی، پورداوود در ۲۶ آبان ماه ۱۳۴۷ در اثر سکته قلبی درگذشت و در مقبره خانوادگی خود در سبز میدان رشت به خاک سپرده شد.
او با اشاره به یانکه با توجه به جایگاه رفیع پورداوود او چند نشان جهانی چون تاگور و شوالیه سن‌سیلوستر را دریافت کرد، به بررسی جایگاه پورداوود در شکل‌گیری گفتمان‌های هویت ملی در ایران پرداخت و گفت: پورداوود نگاهی رمانتیک به هویت ملی نداشت بلکه او شور و شعور را در تعریف هویت ملی به‌هم آمیخت و ملی‌گرایی علمی را به ایرانیان عرضه داشت. نگاه پورداوود به هویت ملی نه یک نگاه سطحی که یک نگاه ژرف و عمیق بود.
او بیان کرد: اکنون ایران ما به چنین مردان بزرگی نیازمند است که نگاه عمیق، علمی و عاشقانه را به فرهنگ ایران به‌هم آمیزند. او بر خودآگاهی فرهنگی ایرانیان در گفتمان هویت ملی که بنا نهاد عمق بخشید. پور داوود مسلمانی عاشق ایران بود و تمام زندگی‌اش را وقف ایران کرد.
پورداوود هویت ملی را به‌مثابه یک تجربه زیسته تجربه کرد
در ادامه مهرداد ملک‌زاده عضو هیأت علمی پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری به سخن پرداخت و گفت: خرد ناب پورداوود در کوره اتفاقاتی که او شاهد آن بود، آبدیده شد و پورداوود هویت ملی را به‌مثابه یک تجربه زیسته تجربه کرد. پروژه او تنها هویت ملی به‌مثابه یک شعار نبود او به دقت کتاب اوستا را برای برگرداندن به فارسی انتخاب کرد و به کمک اوستا و شرح مفصلی که بر آن نوشت ایرانیان را با فرهنگ ایران باستان آشنا کرد. او افزود: پورداوود در آلمان به یک ایران‌شناس تراز اول در سطح جهان تبدیل شد جایی که مهمترین مرکز ایرانشناسی در زمان حیات پورداوود بود. اوستای پورداوود هیچ رقیبی تاکنون به زبان فارسی نداشته است و حتی می‌توان گفت که اوستای او در سطح جهانی نیز دارای جایگاه و اعتبار است. حتی شاگردان او چون دکتر دوستخواه نتوانستند در ترجمه اوستا کاری همسنگ او ارائه و عرض کنند. پورداوود شاگردان برجسته‌ای را هم پرورش داد بزرگانی چون بهرام فره‌وشی و ذبیح‌الله صفا و ….پورداوود پل اتصال جامعه زرتشتیان و جامعه مسلمانان بود و در تعامل علمی این دو جایگاه بزرگی داشت. در زمان حیات وی جامعه زرتشتیان برای او بزرگداشت گرفتند.
ملک‌زاده همچنین از اهدای کتاب‌های او به کتابخانه ملی ایران یاد کرد و گفت: بدون شک پورداوود از مهمترین روشنفکران و استادانی حوزه گفتمان هویت ملی در ایران است. او به پوران‌دخت نامه که مجموعه شعرهای استاد پورداوود را دربر داشته و به نام دختر وی نامگذاری شده اشاره کرد و یک نمونه از شعرهای او را قرائت کرد.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری با اشاره به نشریه کاوه و نقش پورداوود در آن گفت: پورداوود از مرثیه سرایی در ایام جوانی آغاز کرد و به شعرهای ملی و میهنی رسید.
پورداوود پدر ایرانشناسی و اسطوره‌شناسی ایران
علیرضا حسن‌زاده نیز طی سخنانانی در این نشست گفت: نوزایی فرهنگی ایرانیان همواره در پاسخ آنان به بحران‌ها و دوره‌های بحرانی شکل گرفته است. عصر مشروطه از این نظر شبیه به قرن چهارم است و همانطور که اندیشمندانی چون ابوریحان بیرونی و فردوسی و خیام و….از طریق فرهنگ، علم و ادبیات نوزایی هویت ایرانی را موجب شدند، در عصر مشروطه هم اندیشمندان بزرگی چون استاد پورداوود، علامه دهخدا، علامه قزوینی، پیرنیا و…نوزایی هویت ایرانی را موجب شدند و جالب است که این اندیشمندان چون استاد پورداوود شبیه به اندیشمندان قرن چهارم و مثلاً ابوریحان بیرونی بزرگ محقق و اندیشمندی چند زبانه بوده‌اند.
او افزود: اندیشمندان و نخبگان ایرانی در دوره سیاه قاجار با دخالت استعمار در ایران مواجه بوده، از دست رفتن بخش‌های مهمی از ایران را در دو معاهده ننگین ترکمنچای و گلستان و فقر و فلاکت مردم را شاهد بودند. آنان بازگشت به خویشتن کهن ایرانی و تعامل با جهان را راه حل بحران می‌دانستند. پورداوود را باید پدر ایرانشناسی و اسطوره‌شناسی ایران و به‌این ترتیب علوم میراثی و هویتی ایران دانست. پورداوود جوانی خود را با روشنفکری و شعر آغاز کرد و شعرهای او که نشان‌دهنده علاقه و عشق عمیق او به ایران است به پیروی از آن سال‌ها در نشریات ایرانشهر و رستاخیز (منتشر شده در بغداد) منتشر می‌شد.
حسن‌زاده افزود: شعرهای پورداوود در این دوره بسیار وطنی و ملی است و او تنوع فرهنگی را ذیل هویت ملی تعریف می‌کند. مثلاً او می‌سراید:
اگر از خاک سرخسیم و اگر از اهواز
گر ز گیلان و عراقیم و اگر از شیراز
اگر از حد بلوچیم و اگر از قفقاز
جمله هستیم در این خاک شریک و انباز
همه را بهره یکی باشد در سود و زیان…
گر مسلمان و نصارا وگر زرتشتیم
هر یک از یک پدر و یک نسب و یک پشتیم
بر کف کشور پنداری پنج انگشتیم
تا که جمعیم به دندان اجانب مشتیم…
رییس پژوهشکده مردم‌شناسی بیان کرد: پورداوود از گفتمان روشنفکری به گفتمان علم می‌رسد و در هر دو نماینده عشق به ایران است و او را باید از برترین روشنفکران و اندیشمندان گفتمان هویت ملی در ایران دانست. استاد پورداوود را باید در بستر و بافت انقلاب مشروطه مورد توجه قرار داد. وی سپس به بیان ویژگی‌های روشنفکران عصر مشروطه پرداخت و گفت: این روشنفکران چون استاد پورداوود عاشق ایران و فرهنگ و تمدن آن بوده و صداقت و دوری از ریاکاری ویژگی مهم آنها بوده است. شاعری چون میرزاده عشقی جان در راه وطن می‌بازد.
او سپس به مقایسه دو مکتب اسطوره‌شناسی آریایی متاثر از مشروطه و مکتب اسطوره‌شناسی پیش‌آریایی (پسا مشروطه) پرداخت و خاطرنشان کرد: نماینده نخستین آن استاد پورداوود و نماینده دومین مهرداد بهار است. استاد پورداوود دوره‌های سخت آکادمیک را سپری کرده، یک محقق چند زبانه (فارسی، عربی، آلمانی، فرانسوی، سانسکریت و…) بود، گفتمان هویت ملی را در سه دوره سخت مشروطه، جنگ جهانی اول و دوم با تمام وجود خود تجربه کرد، به ایران توجه و عشق بی انتها داشت، در رفرنس دهی بسیار دقیق و امانتدار بود و ترجمه اوستا را تبدیل به یک دانشنامه فرهنگ باستانی ایران کرد.
پژوهش برای او امری عمیق و ژرف بود. او علم را تبدیل به بک تجربه عمیق هویتی برای ایرانیان می‌نماید. در برابر مهرداد بهار گرایش فراوطنی مثل روشنفکران دوره خود داشت و کتاب گفت‌وگوی گلشیری و بهار که اخیراً نشر ثالث منتشر کرده تاثیر حزب توده را بر افکار مهرداد بهار نشان می‌دهد، تجربه او در انگلستان برای کسب مدرک ناموفق بود، چند زبانگی او نسبت به استاد پورداوود بسیار محدودتر بود، او از اندیشه‌های دین‌پژوهان غربی در فرضیه اشاعه فرهنگ و اسطوره از بین‌النهرین با تمرکز بر جشن اکیتو استفاده کرد بدون آنکه در کتاب‌هایش بگوید این نظریات متعلق به او نیست و پیش از او اندیشمندان دیگری این نظریات را مطرح ساخته‌اند. او بر روی آیین تمرکز کرد اما ضعف شدید ادبیات مطالعات آیین در کار او برجسته است و ارجاعاتی را به متخصصان درجه یک آیین‌پژوهی جهان در کار او نمی‌بینید.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه افزود: به همین دلیل است که او بجای تاکید بر آیین به مثابه یک تجربه زنده می‌کوشد بر اساس نظریه اشاعه، نوروز را یک آیین بین‌النهرینی معرفی کند و متوجه این موضوع نیست که اکیتو یک آیین و میراث مرده و نوروز یک آیین زنده ایرانی است. نوروز در سرزمین ایران و ایران فرهنگی است که به یک آیین درخشان و جهان‌شمول و یک نظام فلسفی تابناک تبدیل می‌شود.
حسن‌زاده گفت: بهار آنقدر در ایده اشاعه که از ایده‌های اولیه انسان‌شناسی است غرق می‌شود که حتی تراژدی در شاهنامه و شاهکار رستم و سهراب را متاثر از یونانیان می‌داند. این مقایسه دقیقاً تفاوت یک اندیشمند تراز اول ایران را که از بنیانگذاران گفتمان هویت ملی در ایران و متعلق به عصر مشروطه است در مقایسه با مهرداد بهار که برخی او را به اشتباه پدر اسطوره‌شناسی ایرانی می‌دانند و متعلق به روشنفکران نسل بعد از مشروطه است نشان می‌دهد. پدر اسطوره‌شناسی ایرانی استاد شادروان ابراهیم پورداوود است.
این مردم‌شناس اظهار کرد: از سال ۱۳۴۷ تا کنون به مقبره خانوادگی استاد پورداوود در رشت توجه چندانی نشده است و این جای تاسف است. در شهر رشت به احترام و به‌یاد استاد پورداوود زیبنده است موزه فرهنگ باستان ایران تاسیس شود. یا موزه مردم‌شناسی شمال ایران (موزه جنگل هیرکانی / موزه دریای کاسپین). اگر عشق به ایران ملاک باشد، پور داوود را باید یکی از عاشق‌ترین مردان این سرزمین به ایران دانست.
این نشست با جمع‌بندی زهرا زارع عضو هیأت علمی پژوهشکده مردم‌شناسی پایان یافت. دو نشست بعدی این پژوهشکده با عناوین استاد علی اکبر دهخدا و گفتمان هویت ملی در ایران و علامه قزوینی و گفتمان هویت ملی در ایران به‌زودی از سوی پژوهشکده مردم‌شناسی پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری برگزار خواهد شد.
منبع: ایبنا