میراث مکتوب- یکصدوهفتادوسومین نشست مؤسسه پژوهشی میراث مکتوب به رونمایی و معرفی کتاب «پژوهشی در نگاره‌های مجمع‌التواریخ حافظ ابرو (د. ۸۲۳ ق) و جامع‌التواریخ رشیدالدّین فضل‌الله همدانی (د. ۷۱۸ ق)» اختصاص داشت.
در این نشست که روز شنبه ۲۶ خردادماه ۱۴۰۳ برگزار شد، ولی‌الله کاووسی، عضو هیئت علمی بنیاد دائرةالمعارف اسلام به تبیین موضوع «تاریخ‌نگاری خیالی یا خیالی‌نگاری تاریخ: رشیدالدین فضل‌الله و الگوسازی واقعی برای هنرمند خیال‌پرداز» پرداخت و گفت: خواجه رشیدالدین فضل‌الله میراث‌دار سنت وزارت در فرهنگ و تمدن بعد از اسلام ایران است. نکته آشکار این است که فرهنگ ایران پس از اسلام را وزرا پیش بردند. از برامکه تا سلجوقی الگویی بزرگ مثل خواجه نظام‌الملک بوده است و در واقع خواجه رشیدالدین سنت حمایت فرهنگی را از دل این جریان وزارت برگرفته است. خودش چنان که میراث‌دار بود، میراث‌گذار دوره بعد از خودش نیز هست.
کاووسی افزود: دوره‌های مختلف همچون زنجیر به هم متصل هستند. اولین بار ربع رشیدی را پایه‌گذاری می‌کند و تلاش می‌کند عناصر گسسته ایران را در کنار هم قرار بدهد. در نتیجه خواجه رشیدالدین فضل‌الله بانی نوعی حمایت و گردآوردن صناعت‌گران و هنرمندان است که دست‌کم در دوره اسلامی پیشینه‌ای برای آن نداریم. همگامی نگارگری با تاریخ کار رشیدالدین فضل‌الله است. نگارگری با ادبیات، با فردوسی، سعدی، نظامی گنجوی شناخته می‌شود اما خیال‌نگاری تاریخی متفاوت است. بسیار کم پیش آمده که نگارگر در کنار مورخ بنشیند.
وی بیان کرد: در واقع زمانی که نگارگر موظف شد مواجهه پیامبر اسلام و پادشاهان را بنگارد، مسیر جدیدی گشوده شد. این مسیر را خواجه رشیدالدین فضل‌الله گشود. هیچ اثر دیگری تاریخ‌نامه نیست. در واقع با پایه‌ریزی ربع رشیدی عرصه تاریخ‌نگاری گشوده می‌شود. نگارگری غازان خان و الجایتو را در برابر خود می‌دید و موظف بود تا نگارگری کند. اما در دوره صفوی الگوی غیرواقعی را به جامه واقعی در می‌آورد. به افسانه جامه عینیت می‌پوشاند. اما در جامع‌التواریخ عکس این اتفاق می‌افتد و بر واقعیت، جامه تخیل می‌پوشاند. این میراث خواجه رشیدالدین تکثیر می‌شود و به دستگاه شاهرخ و حافظ ابرو می‌رسد و در نگاره‌های مجمع‌التواریخ تکثیر پیدا می‌کند.
کاووسی گفت: ظفرنامه احوال مستقیم دوره تیمور است. اهمیت این کار یک وجه همین است که برای نخستین بار همگامی نگارگری را با تاریخ داریم نه با شعر و ادبیات. یعنی با واقعیت و عینیت همگام می‌شود. نوعی از زمینی کردن هنر در کار خواجه رشیدالدین فضل‌الله مشهود است. نظام آرامگاه‌سازی برای شیوخ را هم او رایج می‌کند. در واقع ارتباطی بین انسان زنده و انسان در گذشته برقرار می‌کند. کتاب‌های دوره ایلخانی مهجور است و خیلی مغفول مانده است. یک سطح بالاتری را در پژوهش ایرانی پیش می‌برند که ما هنوز در دانشگاه‌های ایران به آن نرسیدیم.
وی افزود: اثر غیاثیان این است که نگاه هنر تاریخ‌نگارانه وارد نسخه‌پژوهی شده است. نقد این است که می‌شد رهاتر وارد عرصه هنر شود. شرحی از خواجه رشیدالدین و حافظ ابرو است. این فرصت را می‌شد صرف نگارگری کنند، در برخی جاها خیلی خوب وارد تاریخ هنر شده‌اند. بعضی جاها خیلی خوب وارد عرصه شدند و جاهایی شتاب کم می‌شود. این اثر برای دانشجویان تاریخ هنر درس دارد. پیشینه تحقیق بسیار قوی است. با تسلطی که بر سطح آکادمیک پژوهش دارد از عهده کار برآمده است. انتظار این بود که به قلب کمبودهای تاریخ هنری بتازند و البته اینها نکاتی است که از دل کار بیرون آورده‌ام وگرنه کار بسیار عالی است.
مجمع‌التواریخ و جامع‌التواریخ از شاهکارهای تاریخی و هنری
اکبر ایرانی، مدیر مسئول میراث مکتوب در این مراسم رونمایی گفت: مجمع‌التواریخ مجموعه‌ای نفیس و گرانقیمت از لحاظ هنری است. امکان دسترسی به این اثر برای کسی نیست. یک روز من از یکی از دوستان که مسئول خانه فرهنگ ایران در استانبول بود، خواستم که به سراغ مجمع‌التواریخ برود. گفتم که بهای آن را می‌پردازم. قرار بر این شد که تصحیح آن را بدهند در قبال کاری که ما برایشان انجام می‌دهیم. در آن زمان دو میلیون تومان به دستشان رساندم و تصاویر را گرفتم.
وی افزود: تصاویر آشفته بود، آقای آل داوود قبول زحمت کرد که این چهار جلد را به هم وصل کند اما گفت سر درنیاوردم و منصرف شد. تا مژده از راه رسید و جوان پژوهشگر علاقه‌مندی کاری کرد. محمدرضا غیاثیان کار را به انجام رساند. وقتی این مجموعه انجام شد، دیدیم که مجموعه بسیار منظم و مرتب به انجام رسیده است. در واقع مجمع‌التواریخ و جامع‌التواریخ از شاهکارهای تاریخی و هنری است.
نگارگری در دوره‌های تاریخی ایران بی‌نظیر است
اردشیر مجرد تاکستانی، نگارگر و محقق نگارگری با اشاره به موضوع نگرش تصویری از سومر باستان تا دوره تیموری در این نشست گفت: می‌خواهیم بررسی کنیم که از نظر تصویری در چه مرحله‌ای بودیم و بعد از حمله اعراب به چه مرحله‌ای رسیدیم.
وی به شرح بر روی برخی از تصاویر پرداخت و افزود: تصویر ۱۵۰۰ قبل از میلاد گاوی است در حدود ۳۰ متر که در سقف کار شده است. شخصی که این تصویر را کشیده نه به دانشگاه هنر رفته و نه آموزش دیده اما این کار را انجام داده است. یا سارگون اول در چهارصد سال قبل از میلاد، تولد حضرت موسی، مجله‌های سوری هیچکدام در دوران خودشان مبانی هنرهای تجسمی را نمی‌دانستند، ولی خیلی خوب کار کردند.
مجرد تاکستانی بیان کرد: یا نقاشی گیل گمش که مربوط به دولت آشور و بی‌نظیر و حیرت‌انگیز است. چگونه می‌شود به چنین کشوری در طول تاریخ دست‌اندازی کرد. اینها در طراحی بسیار قوی بودند. یا نمای یکی از دروازه‌های بابل که مربوط به دوره هخامنشی است. در قرن چهارم اندرزنامه بعد از حمله اعراب به ایران به اینجا رسید که دارای تصاویر عالی است.
وی گفت: اگر آثار دوره اسلامی را ببینید از نظر نقاشی اندام به زیر صفر رسیدیم. ما با حمله مغول باز هم قله پیروزی را طی کردیم. این داستان ماست. در مورد جامع‌التواریخ هم کسی که زحمت کشیده بسیار خوب کار کرده است.
پانویس‌های این اثر می‌تواند شروع یک پژوهش جدید برای دانشجویان باشد
سعید خودداری نائینی، عضو هیئت علمی دانشگاه هنر تهران در این نشست گفت: این کتاب تاریخ هنری نسخه‌ای است مربوط به تصویرگری و نقاشی. اثر خوب اثری است که کارهای پژوهشی دیگر در آن معرفی شده باشد که در این کتاب این‌گونه است.
وی افزود: در کتاب ۵۰ منبع ذکر شده است برای اینکه بیان کند، قبل از من این کارها انجام شده است. غیاثیان از صدر تا ذیل کارهای انجام شده را دیده است. الان برای اینکه به کلی‌نگری در این حوزه برسیم باید به سطح پیشرفته برسیم. منابع موضوعات و تصویر هر کدام باید به صورت کامل انجام شده باشد. از نظر تاریخ هنر هنوز به استقرار کامل نرسیدیم و ناقص است که باید به الگوهای تصویری برسیم. پانویس‌هایی که در این اثر آمده می‌تواند شروع یک پژوهش جدید برای دانشجویان باشد.
خودداری بیان کرد: تذهیب‌هایی که هست و هم‌زمان تسهیل‌گری در ایران را وقتی با حوزه‌های دیگر مقایسه می‌کنیم، هر یک از جزئیات کار را مورد توجه قرار داده‌اند و نشان داده که هر یک اهمیت داشته و ضرورت‌هایی بود که باید انجام می‌گرفت. در نقل متون تاریخی وقتی قرار است پژوهشگر متنی را از دل نسخه خطی بیاورد، باید با دقت و وسواس باشد که این وسواس در این اثر مشهود است. منابع مورد استفاده اعم از فارسی و خارجی بسیار کامل است.
به عنوان محقق وظیفه داریم که حق را پیدا کنیم
محمدرضا غیاثیان، عضو هیئت علمی دانشگاه کاشان به آسیب‌شناسی پژوهش‌های حوزه نگارگری در ایران پرداخت و گفت: از اکبر ایرانی که از جامع‌التواریخ و از میراث مکتوب حمایت می‌کنند، متشکرم. توجه موسسه نشان داد که فقط توجه به متن کافی نیست بلکه به تصویر هم توجه دارند. تاریخ مطالعات هنر در دنیا از آغاز قرن ۱۹ میلادی شروع می‌شود. هگل فیلسوف آلمانی نظریاتی را می‌دهد که زمینه‌ساز بروز علم تاریخ هنر می‌شود که ما برای درک پیشینیان باید آثار آنها را بررسی کنیم. تاریخ هنر از آلمان شروع می‌شود.
وی به روند پیگیری تاریخ هنر در ایران پرداخت و افزود: تحقیقات مدرن امروزی بعد از جنگ جهانی شروع شد. از دوره پهلوی دوم مجله «هنر مردم» منتشر می‌شود و نزدیک به ۲۰۰ مقاله در این مجله چاپ می‌شود. بعد از انقلاب فصلنامه هنر نیز همان حال و هوا را ادامه می‌دهد. این شرایط فضایی را در ایران به وجود می‌آورد که نسبت به فضای دانشگاه‌های ایرانی منفصل و خودساخته است.
غیاثیان با بیان اینکه این فضا هفت آفت دارد، بیان کرد: متدولوژی، زبان خارجی و ضعف منابع، ترجمه‌ها، کتابسازی، مقالات دانشجویی، مجلات دانشگاهی، موضوعات تکراری، فقدان مطالعات میدانی و تعجیل و بی‌دقتی، سرقت، تقلب و بی‌دقتی از جمله این آفت‌هاست. حس می‌کنم که ما به عنوان محقق وظیفه داریم که حق را پیدا کنیم.
منبع: ایبنا
برای دیدن گزارش تصویری این نشست کلیک کنید.
در زیر فیلم این نشست را می‌بینید.