میراث مکتوب- فردوسی در پایان سرایش شاهنامه می‌گوید:
سرآمد کنون قصۀ یزدگَرد به ماه سِپَندارمَذ روز اَرد
ز هجرت شده پنج هشتاد بار به نام جهانداور کردگار
مقصود از پنج‌هشتاد بار سال 400 هجری قمری (388-389 خورشیدی) است. در ایران باستان هفته نبود و هر روز نامی ویژه داشت. مثلا روز اول ماه «هرمز»، دوم «بهمن»، سوم «اردیبهشت»، چهارم «شهریور»، پنجم «سپندارمذ: اسفند» و … تا بیست و پنجم «ارد» … و سی‌ام «اَنَغران» یا «اَنیران»… .
پس ماه «سپندارمذ» روز «اَرد» برابر است با بیست و پنجمین روز از ماه «اسفند». نام ماه‌ها و روزهای کهن ایرانی هر یک معنایی داشته؛ مثلا روز اول «هرمز» یعنی «سرور خردمند»، روز دوم «بهمن/ اندیشه نیک»، روز سوم «اردیبهشت/ بهترین پاکی و راستی»، روز چهارم «شهریور/ کشور و شهر آرمانی»، روز پنجم «اسفند/ افزاینده و مقدس و فروتن»، روز ششم «خرداد/ کمال و فیض» و روز هفتم «امرداد/ مرداد/ جاودانگی»؛ از روز هشتم تا روز سی‌ام همچنین؛ روز شانزدهم «مهر/ پیمان» و … روز بیست و پنجم «اَرد/ برکت و ثروت و نعمت».
در گاهشماری ایران باستان، هر ماه سی روز داشت و پنج روز پایان سال، «پنجۀ اندرگاهان» نامیده می‌شد و سپس نوروز فرامی‌رسید. در گاهشماری جلالی (خیامی)، شش ماه اول سال سی‌ویک روز و شش ماه دوم سال سی روز است؛ به این ترتیب، اگر گاهشماری جلالی را با گاهشماری ایران باستان تطبیق دهیم، نام روزهای تقویم باستانی از عدد روز تقویم خیامی متفاوت است. مثلا روز 31 فروردین در گاهشماری جلالی، برابر است با روز اول اردیبهشت (هرمز از اردیبهشت) در گاهشماری باستانی. به همین ترتیب، وقتی شش روز افزودۀ شش ماه اول سال، از ماه مهر اضافه شود، روز نوزدهم هر ماه در شش‌‌ماهۀ دوم برابر است با روز بیست و پنجم.
بنابراین روز نوزدهم اسفند در تقویم جلالی برابر است با روز بیست و پنجم در گاهشماری باستانی: روز «ارد».
احتمالا در سال 370 هجری قمری، فردوسی سرایش شاهنامه را آغاز کرد و در سال 400 هجری قمری چنان که خود گفته این اثر بزرگ را به پایان رساند. اثری که به گفتۀ خودش:
هرآنکس که دارد هُش و رای و دین پس از مرگ بر من کند آفرین
این آفرین را انوری شاعر بزرگ خراسان دریافت و چنین گفت:
آفرین بر روان فردوسی آن همایون‌نژاد فرخنده
او نه استاد بود و ما شاگرد او خداوند بود و ما بنده
این اثر گرامی زمانی پرداخته شد که ایرانیان در دوران ضعف و افول خود به سر می‌بردند؛ تقریبا تمام مکاتبات اداری و اغلب کتاب‌های علمی به فارسی نوشته نمی‌شد. با سرایش شاهنامه -گرچه پیشتر نیز، شعرا از زمان یعقوب لیث صفاری، فارسی سرودن را آغاز کرده بودند- توجهات به زبان فارسی بیشتر شد و فرهنگ کهن ایرانی و تاریخ باستانی این سرزمین در میان عوام و خواص بیشتر از پیش اهمیت یافت. بنابراین، رویداد پایان سرایش شاهنامه را می‌توان مهم‌ترین اتفاق در تاریخ زبان فارسی نامید که پس از آن، آثار ارزشمندی در پهنۀ ایران فرهنگی، به زبان فارسی، برای جهانیان باقی ماند؛ آثاری که صاحبان آن‌ها هر یک به گونه‌ای وامدار سخن و اندیشۀ فردوسی هستند: اسدی، خاقانی، انوری، سعدی، خواجو، حافظ و بی‌شمار سرایندۀ دیگر …
به خجستگی هزار و چهاردهمین سالروز پایان شاهنامه فردوسی، مشاهدۀ این رویداد مهم تاریخ زبان فارسی، در نسخه‌های خطی کتابخانه ملی ملک موضوع این گفتار است.
* نسخۀ 6031/1 کتابت قرن 9 هجری، شعبان 833 قمری (زمان تیموریان/ گورکانیان) در 505 ورق با قطع وزیری که برای بایسنغر میرزا شاهزاده تیموری نوشته شده.
دو بیت مربوط به آخر شاهنامه در نسخۀ 6031/1
ضبط بیت‌ها در نسخۀ بایسنغری
سرآمد کنون قصۀ یزدگرد بماه سفندارمد روز ارد
ز هجرت شده پنج‌هشتادبار بنام جهانداور کردگار
بیت‌های مربوط به پایان شاهنامه در نسخۀ بایسنغری
نگاره در صفحه پایان شاهنامه از نسخۀ 6031/1
* نسخۀ 5986 کتابت قرن 10 هجری (زمان صفویان) در 470 ورق با قطع وزیری.
تصویر دو بیت روایت آخر شاهنامه از نسخۀ 5986
ضبط بیت‌ها در نسخۀ 5986
سرآمد کنون قصۀ یزدکرد بماه سفنداروبد روز ارد
ز هجرت شده پنج هشتاد (پنج و هشتاد؟) بار بنام جهانداور کردگار
تصویر صفحۀ خاتمۀ شاهنامه در نسخۀ 5986
* نسخۀ 6382 کتابت قرن 10 هجری (زمان صفویان) در 211 ورق با قطع وزیری
تصویر دو بیت مربوط به آخر شاهنامه از نسخۀ 6382
ضبط بیت‌ها در نسخۀ فوق
بسر شد کنون قصۀ یزدکرد بماه سفندارمد روز ارد
ز هجرت شده پنج‌هشتادبار بنام جهانداور کردگار
صفحه پایان شاهنامه از نسخه 6382
* نسخۀ 6643 کتابت قرن 13 هجری (زمان قاجاریه) در 282 ورق
بیت سرآمد کنون قصۀ یزدگرد بماه سپندارمذ روز ارد
صفحۀ تاریخ اتمام کتاب شاهنامه شماره 6643
اکنون که از این روز بزرگ، به لطف گفتار فردوسی آگاه هستیم و شاهنامه‌های خطی موجود در کتابخانۀ ملک را از نظر گذراندیم، در روزهای پایانی سال 1402، یاد و نام آن بزرگوارانی را گرامی می‌داریم که شاهنامه را به دست فردوسی رساندند: گزارندگان منابع فارسی میانۀ شاهنامه، گزارندگان شاهنامه منثور ابومنصوری (ماهوی خورشید، شادان بُرزین، یزدان‌داد، ماخ‌سالار) و ابومنصور مُعَمّری، دقیقی سرایندۀ هزار بیت از شاهنامه، ابومنصور محمد بن عبدالرزاق توسی و امیرک منصور (حامیان و دوستان فردوسی)…
و برترین آفرین‌ها و درودها بر روان فردوسی …
علیرضا حیدری
منبع: پایگاه اطلاع‌رسانی کتابخانه و موزۀ ملی ملک