میراث مکتوب- «شاهنامه و متن پنهان» با عنوان فرعی «باورهای توتمی و آیین‌های اخترماری در روایت‌های ایرانی» کتابی است که به‌تازگی به همت نشر سخن و به قلم خلیل کهریزی منتشر و روانه بازار نشر شده است. نگارنده که خود دانش‌آموخته و پژوهشگر رشته زبان و ادبیات فارسی است، با بررسی تحقیقات گذشته درباره توتمیسم و اخترماری در متن شاهنامه و در فرهنگ ایرانی، تصمیم به تالیف اثری گرفت که علاوه بر اصلاح برخی نارسایی‌ها در تحقیقات گذشتگان، راهگشای مطالعات تازه نیز باشد. گفت‌وگوی انجام شده با خلیل کهریزی -به بهانه انتشار این کتاب- را در ادامه می‌خوانید.
موضوع کتاب «شاهنامه و متن پنهان» نگاهی انتقادی بر نظریه توتمیسم و جست‌وجوی نشانه‌های آن در متن شاهنامه است. چه ضرورتی برای پرداختن به این موضوع احساس کردید؟
حدودا از دهه شصت خورشیدی، پژوهشگرانی کوشیدند به توتمیسم در ایران بپردازند و نشان دهند که ایرانیان نیز در زمان‌هایی توتمیست بوده‌اند؛ اما متأسفانه شناخت درستی از این نظریه در بین پژوهشگران وجود نداشته و سوءتفاهم‌های بسیاری هم از این رهگذر به وجود آمده است. مثلا عمدتا حیواناتی را که فقط جنبه تقدس داشتند، توتم پنداشته و توجهی به اصل نظریه توتمیسم در ایران نداشته‌اند. کتاب خیلی مهمی درباره توتمیسم به قلم جیمز جورج فریزر به نام «توتمیسم و برون‌همسری» در چهار جلد، در سال 1910 نوشته شده است که می‌توان آن را یکی از آثار مهم درباره این نظریه دانست. متأسفانه این کتاب اصلا در ایران شناخته‌شده نیست و در پژوهش‌های ایرانی حتی نامی هم از این کتاب دیده نمی‌شود. این مثال، آشکارا، نشان می‌دهد که توتمیسم در ایران تا چه‌اندازه ناشناخته باقی مانده است.
به همین دلیل من در آغاز دوره دکتری تصمیم گرفتم که در این باره تحقیق کنم. «شاهنامه و متن پنهان» که امروز پیش روی شماست، رساله دکتری من در رشته زبان و ادبیات فارسی و حاصل این تحقیق است. البته بسیاری از بخش‌های آن، مانند پیشینه پژوهش یا مطالب بسیار دیگری از آن زدوده و مطالب دیگری به آن افزوده شده است. ناگفته نماند که من در این کار به‌هیچ‌روی بر آن نبوده‌ام که نمودها یا مصادیق توتم را در شاهنامه به دست دهم، بلکه کوشیدهام نشان دهم نظامی که از راه باور به توتم به وجود آمده و نشانه‌هایی از آن در شاهنامه و متون ایرانی به جای مانده است، بر روایت‌های ایرانی چه تأثیری نهاده و از همین رهگذر کوشیدهام روایات زدوده‌شده یا دگرگون‌شده مرتبط با این نظامِ کهن که در روایات ایرانی پنهان هستند، به دست داده شوند.
مفهوم توتمیسم شاید برای خوانندگان اندکی آشناتر از مفهوم اخترماری باشد، یعنی موضوع دیگری که در این کتاب به آن پرداخته‌اید. لطفا کمی درباره این موضوع و ارتباطش با شاهنامه برای خوانندگان ما بگویید.
«شاهنامه» متنی است که شما نظریات خود را در آن پیاده کردید. چرا «شاهنامه»؟ فکر می‌کنید چنین اندیشه‌هایی را می‌توان در متون ادب عامه هم پی گرفت؟
متاسفانه در سال‌های اخیر شاهد استفاده از مکاتب غربی و نظریات آن به شکل ضعیف و تقلیدی توسط دانشجویان و برخی استادان، در متون فارسی هستیم. آفت چنین پژوهش‌هایی را چه می‌بینید؟ فکر می‌کنید چه مسیری را باید در تحقیق در متون طی کنیم تا بتوانیم نظریاتی بر اساس متون فارسی تدوین کنیم؟
چاپ این کتاب برای شما چه بازخوردی داشت؟
با چاپ این کتاب من شرمنده لطف و نواخت و مهربانی بسیاری از استادان و دوستانم شدم. امیدوارم مسأله کوچکی را حل کرده باشم.
جلال خالقی مطلق بر این کتاب ارزنده مقدمهای تاییدکننده نوشته‌اند. آیا ایشان در جریان انجام این پژوهش نیز بوده‌اند؟
کمی درباره منابعتان برای خوانندگان ما بگویید. در خارج از مرزهای ایران، چه پژوهش‌هایی در این زمینه، درباره متون فارسی انجام شده است؟
در آخر باید بگویم من این کتاب را به یاد بیژن، پهلوانِ جوان و عاشق و میهن‌دوستِ شاهنامه، به جوانان سرزمینِ عزیزم، ایران تقدیم کرده‌ام. گمان می‌کنم بیژن می‌تواند الگوی جوانان ایرانی باشد؛ زیرا به‌راستی، او نمود یک جوان موفق و توانای ایرانی است. از یک سو، احترام و پیوندِ عاطفی ویژه‌ای که با پدرش، گیو دارد، جایگاه و اهمیت خانواده را در ایران نشان می‌دهد. از دیگرسو، او شخصیتی عاشق است و برای این عشق رنج‌های بسیار به جان می‌خرد. همچنین هنرمند است و بی‌باک و در همه جنگ‌ها پیشرو. او سرانجام با شماری دیگر از پهلوانانِ نامیِ شاهنامه در پی کیخسرو در برف غرق می‌شود و گودرز، پدربزرگِ بیژن، در دربارِ لهراسپ، این‌گونه تنهایی خود را در نبودِ بیژن و پدر و عمویِ او، بیان می‌کند:
که بی‌گیو و بهرام و بی‌بیژنم