میراث مکتوب- ساختن مستند سینمایی یکی از راه‌های مؤثر برای انتقال اطلاعات است. این امکان بصری می‌تواند با انواع قالب‌های خود، ابزاری مناسب برای ارائه داده‌ها در زمینه‌های مختلف به نسلی باشد که سرعت ارتباط برقرار کردن را شرط اول پذیرفتن یک اثر می‌دانند. یکی از زمینه‌هایی که امروز در کشور ما مورد توجه بیشتری قرار می‌گیرد، ساختن مستند‌هایی درباره بزرگان تاریخ و به ویژه بزرگان زبان و ادب فارسی است. مژگان خالقی نیز یکی از هنرمندانی است که در سال‌های اخیر به این امر توجه داشته و اخیرا مستندی درباره کمال‌الدین اسماعیل، شاعر پرآوازه قرن هفتم، ساخته است که با بیانی داستانی مخاطب را با این شخصیت بزرگ آشنا می‌کند. مژگان خالقی بازیگر، کارگردان تئاتر و سینما و مستندساز است.
مژگان خالقی در ابتدا به چرایی ساخت فیلم درباره کمال‌الدین اسماعیل پرداخت و درباره جایگاه این شاعر توضیح داد و گفت: «کمال‌الدین اسماعیل که معروف به خلاق‌‍المعانی است، یکی از شاعران مشهور قرن هفت است. متاسفانه نسل جدید اطلاعی از جایگاه والای این شاعر ندارند. اطلاعات جوان امروز درباره این شاعر محدود است به نام دو خیابان در اصفهان که به اسم این شاعر است: خیابان کمال که مقبره این شاعر را در خود جای داده است و خیابان کمال‌اسماعیل. قرار بود مقبره این شاعر به خیابان کمال‌اسماعیل منتقل شود، اما هیچگاه این فرصت پیش نیامد. من اهل اصفهان هستم و هرچیزی که مربوط به اصفهان باشد را بسیار دوست می‌دارم. آنچه که ناشناخته‌تر باشد، مسلما جذاب‌تر است. این شاعر هم در دوره خود جایگاه رفیعی داشته و هم بر شعر نسل‌های بعد تاثیر گذاشته است. جالب است بدانید که پیش از حافظ به دیوان کمال تفال می‌زدند و سعدی و مولانا نیز به دیوان او نظر داشتند. تصور و عقیده من این است که نسل جدید باید آنچه که در نسل‌های گذشته اتفاق افتاده است را بازآقرینی کند. این‌طور است که این شخصیت‌ها می‌توانند زنده بمانند. بنابراین من تصمیم گرفتم به کمال‌الدین اسماعیل بپردازم.»
از خالقی خواستیم کمی درباره شخصیت کمال برای خوانندگان بگوید و او پاسخ داد: «این شاعر درباره بسیاری از موضوعات شعر سروده است. در زمان حمله مغول مردم اموال خود را در خانه او مخفی می‌کرده‌اند و او امین مردم بوده است. علت مرگ او هم گویا همین است. او حاضر نمی‌شود که کلید گنجینه مردم را به مغولان بدهد. بنابراین مغولان سر او می‌برند.»
خالقی در پاسخ به سوال آثار و اشعار این سخنگوی ادب فارسی را چگونه در این مستند انعکاس دادید گفت: «واقعیت این است که من قصد نداشتم در این مستند به آثار کمال‌الدین بپردازم یا جایگاهش در ادبیات فارسی را از این جهت نشان بدهم. تصمیم بر این بود که این مستند بر اساس وقایع پیش از قتل او ساخته شود. اما شعر کمال در این مستند خوانده می‌شود و برخی از خصوصیات اخلاقی و بعضی از جنبه‌های زندگی شخصی کمال‌الدین اسماعیل نیز نشان داده می‌شود.»
سوال دیگر ما وضعیت و چگونگی پخش این مستند از شبکه‌های سیما و سایت‌های مختلف بود. خالقی نیز در پاسخ گفت: «این مستند در هفتم دی ماه، زادروز کمال اسماعیل از تلوزیون پخش و قرار است که در پلتفرم‌های مختلف نیز منتشر شود تا در دسترس همه باشد.»
با توجه به اینکه این مستند در بازه زمانی کوتاهی ساخته شده بود، با سازنده این اثر درباره مشکلاتی که بر سر راه وجود داشت گفت‌وگو کردیم. خالقی معتقد بود: «محدویت زمان یکی از مشکلات ما بود. ما می‌بایست مستند را برای پخش در زادروز کمال آماده می‌کردیم و این مسئله ما را در سختی انداخت. از طرف دیگر ما دسترسی به مقبره نداشتیم و کسی کلید مقبره را نداشت. از قضا یکی از اهالی محله جوباره به اسم آقا مرتضی، بعد از مطلع شدن از کار ما و دیدن وضعیت ما به یکی از اقوامش زنگ زد و کلید را از او طلب کرد. البته در نهایت کلید پیدا نشد و ما مجبور شدیم که قفل مقبره را بشکنیم. وقتی وارد مقبره شدیم، متوجه شدیم که سال‌هاست کسی این مکان را تمیز نکرده است. از رفتگری خواهش کردیم که مکان را برای ما جارو بکشد. او نیز قبول زحمت کرد و ما توانستیم یک فضای نسبتا مناسب برای فیلم‌برداری فراهم کنیم. بعد هم قفلی برای مقبره خریدیم و کلیدش را به همان آقا مرتضی دادیم. متاسفانه شهرداری این مقبره را رها کرده است و هیچ توجهی به آن ندارد. در همان زمان بیلبوردهای متعددی در شهر برای بزرگداشت کمال نصب شده بود، ولی هیچ‌کس حتی نمی‌دانست که این مقبره کجاست. اما این را هم بگویم که به علت فشردگی زمان، مجوزهایی که نیاز داشتیم به‌سرعت صادر شد و همکاری خوبی با ما در این حوزه صورت گرفت.»
نظر این مستندساز را درباره ضرورت ساخت مستندهای مشابه درباره دیگر بزرگان ادبیات فارسی جویا شدیم. مژگان خالقی پاسخ داد: «مستند انواع خودش را دارد و هر شخصیتی کار متناسب با خودش را می‌طلبد. فکر می‌کنم باید یک طرح پژوهشی جامع تدوین شود تا بتوان مستندهای خوبی برای این بزرگان ساخت. متاسفانه مستندها کیفیت خوبی ندارند. چون یا سفارشی‌اند یا به‌روز نیستند. تصور این است که باید طرحی وجود داشته باشد که مستندهای متعددی درباره مشاهیر ادبی ساخته شود، منتها نو بودن قالب مهم است؛ چراکه نسل جدید باید بتواند با این مستند ارتباط برقرار کند.»
ویرانی مقبره کمال‌الدین اسماعیل یکی از اتفاقات تاسف‌بار است نظر خالقی را درباره چگونگی انعکاس این ویرانی در مستند پرسیدیم و او توضیح داد: «این هم یکی از چالش‌های کار بود. مقبره را همان‌طور که هست در فیلم نشان دادیم، اما به مشکلات این مقبره نپرداختیم. چراکه مستند اساسا درباره زمان قتل کمال بود و قرار نبود که مسائل جانبی بپردازد. دلیل دیگر هم این بود که در آینده ممکن بود این فیلم دیده شود و مقبره هم تغییر کرده باشد. در این صورت شاید خود شخصیت کمال به حاشیه رانده می‌شد. البته بعد از پخش این مستند کارهایی برای بهبود اوضاع مقبره انجام شد و امیدوارم که تداوم داشته باشد.»
ّبررسی کتابها و پژوهش‌های میدانی یکی از اصلی‌ترین اقدام‌ها برای ساخت مستند است. مژگان خالقی با توضیح درباره این امر مهم سخنان خود را پایان داد و گفت: «خوشبختانه در اصفهان کسانی که این شاعر را می‌شناسند کم نیستند. وقتی که کار ساخت این مستند را شروع کردم، پژوهش‌های بسیاری به شیوه‌های مختلف انجام شد. از مطالعه کتابها گرفته تا پژوهش‌های میدانی. یکی از مهم‌ترین کتاب‌هایی که مطالعه کردم دیوان این شاعر بود به همراه چند فصل مفصل از کتاب تازه‌چاپ رضا ضیا درباره کمال‌الدین اسماعیل. محمدرضا رهبری که تاریخ‌پژوه است نیز به من کمک کرد تا وجه پژوهشی اثر را به‌درستی منتقل کنم.»
منبع: ایبنا