میراث مکتوب – بهار دانش اثر عنایت‌الله کنبوه لاهوری (وفات ۱۰۲۸ یا ۱۰۸۸) از آثار ادب فارسی در هند است که به تصریح مصحح آن سیصد نسخۀ خطی و چندین شرح از آن در دست است. ۱
این اثر ارزشمند که با استفاده از پنج نسخۀ خطی تصحیح و به بازار کتاب عرضه شده شامل داستان هایی عامیانه است که در هریک نکته ای اخلاقی و اجتماعی نهفته است و مؤلف آنها را با زبانی شیوا و شیرین اما به نثری متکلفانه و با تشبیهات گاه غریب عرضه داشته است.
موضوعات داستان‌ها در این اثر عموماً عاشقانه و یا داستان‌های جنگی با موضوع عیاری و طراری است.
یک ویژگی مهم این اثر همچون آثاری نظیر کلیله و دمنه استفاده از روش داستان در داستان است که قهرمان داستان گاه درضمن داستان خویش به یاد قصۀ دیگری افتاده و در ادامه آن را بازمی گوید.
مؤلف این اثر گرانقدر عنایت الله کنبوه لاهوری (۱۰۲۸ یا ۱۰۸۸ق.) که آن را در سال ۱۰۶۱ق. به نام شاه جهان گورکانی تألیف کرده در سدۀ یازدهم هجری در برهان پور (هند) چشم به جهان گشود و در همان شهر به کسب دانش های زمان پرداخت.۲
وی آثار دیگری نیز از خود برجای گذاشته که از این جمله‌اند:
۱٫تکملۀ اکبرنامۀ شیخ ابوالفضل علامی که در سال ۱۰۳۷ قمری نگاشته شده است.
۲٫تاریخ دلگشا
۳٫گلشن عنایت
۴٫شارک نامه
۵٫دیباچه بر سواد اعظم ملا منیر
عنایت‌الله خود در دیباچۀ کتابش نوشته که این داستان را از یک برهمن زاده به زبان هندی شنیده و خود نیز حکایت های تازه ای بر آن افزوده است.۳
نثر کتاب همچنان که پیشتر گفته شد مصنوع و متکلف است واز صنایعی چون تشبیه، استعاره، کنایه، مجاز و سجع در جای جای آن استفاده شده و همچنین استشهاد به آیات و احایث و اشعار شاعران در آن به چشم می‌خورد.
مصححین محترم در چاپ این اثر از نسخه‌های زیر استفاده کرده اند:
۱٫ نسخۀ اساس که متعلق است به کتابخانۀ دانشگاه تهران به شمارۀ ۳۹۹۷ به خط غلام رسول پسر حافظ عبدالرحیم با تاریخ کتابت دوم رجب سال۱۰۶۹قمری.
۲٫ نسخۀ محفوظ در کتابخانۀ مرعشی نجفی به شمارۀ ۷۶۹۳ با تاریخ کتابت ۱۰۹۱ با علامت اختصاری « مر»
۳٫نسخه متعلق به کتابخانۀ مجلس به شمارۀ ۷۹۰۰ با تاریخ کتابت ۱۱رمضان ۱۱۷۶ و با نشان اختصاری « مج»
۴٫ نسخۀ متعلق به کتابخانۀ ملی به تاریخ دوم ذی الحجۀ ۱۲۱۱ قمری و با نشان اختصاری «مل»
۵٫ نسخۀ معین، چاپ سنگی، متعلق به سال ۱۸۶۸ و ۱۲۴۷ قمری در کانپور هند
مصححین محترم درمورد روش تصحیح خود توضیح داده‌اند که جز در موارد ناخوانا و کاملاٌ غلط نسخۀ اساس را مبنا قرار داده و با توجه به اختلاف فراوان نسخه ها تنها اضافات نسخه ها را به متن افزوده واز ذکر کاستی‌ها خودداری کرده‌اند. ۴
البته به نظر می‌رسد که گاهی نیازی به ذکر این اضافات نسخه ها نبوده و کاش مصححین محترم در چنین مواردی به همان نسخۀ اساس بسنده کرده و به جای آن اختلافات را در پابرگی ذکر می‌کردند.
به عنوان مثال در صفحۀ ۱۹۳ و در حکایت [ پسر بازرگان و ازدواج با پری ] در سطر سوم آمده است:
مکابره [ را ] از حد گذرانید و [ گفت و گو ] از اندازۀ حساب تجاوز نمود.
واژه‌های داخل قلاب افزودۀ مصححین از نسخه بدلهاست که نه تنها لازم نبود بلکه جمله را از لحاظ دستوری دچار اخلال کرده است.
همچنین در صفحۀ ۲۸۰ در حکایت تظلم کردن حسن از [ دست ] تطاول ترک تازان……
در این حکایت نیز هم در عنوان و هم در متن حکایت واژه هایی از نسخه بدلها به متن افزوده شده که ضروری نمی نماید.
بر روی هم تصحیح این اثر ارزشمند کاری صعب می‌نماید و تلاش مصححان آن قابل ستایش و کاش مواردی از آن دست که ذکر شد در اثر راه نمی یافت.
……………………………………………
۱ – کنبوه لاهوری، عنایت الله، بهار دانش، به تصحیح دکتر حسن ذوالفقاری و عباس سعیدی، نشر رشد آوران، چاپ اول، ۱۳۹۲، مقدمه، ص ۱
۲ – همان، ص ۱۶
۳ – همان، ص ۱۷
۴ – همان، ص ۳۹
مهدی نمازی