میراث مکتوب – جلال الدین محمد اسعد صدیقی دوانی، حکیم نامدار ایرانی در نیمۀ دوم سدۀ هشتم هجری و دهۀ نخست سدۀ نهم هجری در 830 قمری در دوان از قریه‌‌های کازرون زاده شد.
دانش‌های مقدماتی را نزد پدرش خواند که قاضی کازرون و از شاگردان سیدشریف جرجانی بود. آنگاه به قصد ادامۀ تحصیل رهسپار شیراز شد و محضر درس استادان چندی را درک کرد که در مقدمۀ «رسالۀ انموذج العلوم» خود شماری از آنها را چنین یاد کرده است: «سیدصفی‌الدین عبدالرحمن حسینی ایجی، شیخ ابوالمجد عبدالله بن میمون کرمانی مشهور به گیلی و …». دوانی در دوران جوانی به دربار امیر اوزون حسن آق‌قویونلو و یعقوب میرزا راه یافت و مدتی نیز در مقام وزیر جهانشاه شاهزادۀ قراقویونلو و پسر قره‌یوسف، حاکم ادب‌دوست شیراز در تبریز اقامت گزید و شماری از آثارش را در این شهر نوشت. پس از کشته شدن جهانشاه در نبرد با آق‌قویونلوها در 872 قمری، سلطان یعقوب آق‌قویونلو که پیروزی جلال‌‌الدین در مناظره با ابواسحاق تبریزی را شاهد بود، قاضی القضاتی شیراز را بدو سپرد. دوانی از این تاریخ تا پایان عمرش در 908 قمری در مدرسۀ بیگم این شهر به سر برد و به تربیت شاگردان نامبرداری همت گماشت که در انتقال میراث حکمی او در ایران و شبه قارۀ هند و پاکستان و حتی سرزمین‌های تحت سلطۀ عثمانی نقشی تعیین‌کننده داشتند. او همچنین در رقابت با خاندان حکمت‌پیشۀ دشتکی، به نگارش آثاری به فارسی و عربی دست زد که بر پیشانی شماری از آنها نام پادشاهانی چون سلطان محمود گجراتی و سلطان بایزید دوم نقش بسته‌اند و از روابط نیکوی او با آنان خبر می‌دهند. این آثار بخش مهمی از تقدیر تاریخی فلسفه و کلام را در سده‌های بعد رقم زدند. آثاری که دوانی در اخلاق و سیاست نگاشته است نیز همچون دیگر حوزه‌های مورد توجه او در دو زبان فارسی و عربی یافت می‌شوند: لوامع الاشراف فی مکارم الاخلاق یا اخلاق جلالی به فارسی در سه فصل؛ رساله در اخلاق به فارسی؛ فی تربیت الاولاد به عربی؛ و …. .
ظهیرالدین محمد بابر (888 ـ 937 ق) فرمانروایی کوشا، بافطانت، شجاع، محتاط، بردبار، با انضباطی دقیق، آداب‌دان و بامحبت، باتجربه و مشتاق و پیگیر بهره‌گیری از افراد لایق بود. مردی که بر خلاف چنگیز و تیمور از زندگی عشیرتی فاصله‌ای آگاهانه گرفت و بر توسعۀ شهرها و بالابردن کیفیت زندگی اجتماعی و نهادهای جمعی همت ورزید. او در محیطی چندصدایی و درهم‌بافته از عناصر فرهنگ جغتایی و ایرانی با نقش‌مایه‌هایی ادبی / صوفیانه پرورش یافت و در تعریف و تنظیم روش و منش حکمرانی خود، از شیوه و روش پدر و پدربزرگش در حکمروایی بر فرغانه بهرۀ فراوان گرفت.
بهرام بن حیدر از دبیران ناشناختۀ درباری بابری است. او به عنوان گزینشگر و تدوین‌کنندۀ این متن، از بابر به تصریح به عنوان «پادشاه غازی» یاد کرده است. این تصریح به روشنی برمی‌نماید که این رساله پس از سال 932 قمری نوشته شده است. نکتۀ جالب در این متن گزیده آن است که بر خلاف دو منتخب دیگر و گزیدۀ درخور و درخوردی از هر سه لامع این کتاب ارائه می‌دهند، او صرفاً به لامع سوم آن نظر داشته و عبارت‌هایی از لمعه‌های ششم و هفتم کتاب و فرازهای بلندی از لمعۀ چهارم و لواحق کتاب را برگزیده است و طرفه آنکه نه در آغاز که در پایان رساله‌اش از اخلاق جلالی به عنوان منبع نوشتار خود یاد می‌کند.
با توجه به نثر فارسی کمی دشوار و تا اندازه‌ای آمیخته به عربی اخلاق جلالی، بهرام بن حیدر در متن ارائه‌کردۀ خود کوشیده است شماری از کلمات و عبارت‌ها را به شکل ساده‌تری به کار برد؛ چنان‌که برای نمونه به جای عبارت «اصابت در رأی و فکرت» از عبارت «فکر صحیح» استفاده کرده است.
بحث از انواع سیاست ملک، خصلت‌های پنجگانۀ پادشاه و قواعد دهگانۀ اساس بنای دولت، از جمله مباحثی است که در این رساله مطرح شده است. تأکید بر اخلاق‌مداری پادشاه و توصیۀ او بر پوشیده داشتن اسرار، مکر در برخورد با دشمنان در عین پرهیز از دروغگویی به زبان، مبالغه در تشویق ممتازان هر امر، خوارنکردن دشمن شکست‌خورده و اهتمام به عفو پس از پیروزی پایان‌بخش فصل نخست ملکیه است.
فصل دوم ملکیه گزیده‌ای از لواحق اخلاق جلالی را دربر دارد که ترجمان فارسی وصایای منتسب به افلاطون و ارسطو هستند. البته بر خلاف اصل کتاب، در ملکیه وصایای ارسطو پیش از وصایای افلاطون نقل شده‌اند. همچنین در گزیدۀ ارائه شده از وصایای افلاطون دو فراز هست که از لمعات ششم و هفتم لامع سوم گزینش شده و ذیل سخنان افلاطون آمده‌اند و در اصل از افلاطون نیستند.
این متن از یگانه نسخۀ تاکنون یافت شده از ملکیه در 26 برگ به شمارۀ 418 در کتابخانۀ مجلس سنا و با توجه به متن تصحیح‌شدۀ اخلاق جلالی تصحیح شده است.
بهرام بن حیدر مهماندار، ملکیّه: منتخب اخلاق جلالی به نام ظهیرالدین محمد بابر، تصحیح: محمد کریمی زنجانی اصل، آزاده کرباسیان، قم، مجمع ذخایر اسلامی، 116 صفحه، شمارگان: 300 نسخه، بها: جلد شومیز: 90000 ریال، جلد سخت: 170000 ریال، 1394.
منبع: کتابخانۀ تخصصی ادبیات