میراث مکتوب – خط سیاق فنی است با قواعد خاص که در ثبت محاسبات دیوانی و تجاری؛ به لحاظ لفظی و اصطلاحی و به طور مشخص از قرن چهارم هجری در اسناد، مکتوبات و ادبیات تاریخ ما راه یافته است. این کتاب با بازخوانی هشت مجموعه سند سیاقیه مربوط به آستان مقدس حضرت معصومه (ع)، دریچه جدیدی در پژوهش های تاریخ اقتصادی و اجتماعی در دورۀ صفویه و قاجاریه باز کرده است
.
آستان مقدس حضرت فاطمه معصومه (ع) با تاریخی کهن یکی از نهادهای قدیمی با ساختار سازمانی منسجم و منظم می باشد. به موازات سازمان اداری آستان موضوع موقوفات و نذورات یکی از مباحث مهم و مطرح در این آستان بوده و می باشد که در هر برهه ای از زمان خادمان و متولیان، امور مختلف این حرم مقدس را با دقت و اهتمام فراوان به سرانجام می رسانده اند. تقسیم دقیق کارهای حرم مطهر که با دقت در شرح وظایف خادمانی که هرکدام به شغلی مشغول بوده اند حکایت از انسجام ساختاری این آستان دارد.
در لابلای اسناد پیشین و نویافته مربوط به بارگاه مقدس حضرت، می توان به اطلاعات ارزشمندی دست یافت که همانند اسناد پیش رو پشتوانه ای بسیار ذی قیمت به شمار می آید. آنچه ملاحظه می نمایید مجموعه ای از اسناد سیاقیه آستان مقدس است که قدمتی بیش از صد و سی سال را داراست و از آنجا که بازخوانی آن ها به خاطر دقت ها و ظرافت های خاصش یک امر تخصصی شمرده می شود، توسط همکاران محترم مرکز اسناد جهت بازخوانی و بازنویسی در دستور کار قرار گرفت. اصلی ترین و محوری ترین این اسناد، کتابچه ای است از جمع و خرج های آستان مقدمس حضرت معصومه (ع) که در سال 1304 ( درعهد ناصری) جزء به جزء سندنویسی شده است؛ افزون بر آن، در بخش ضمیمه همین کتاب، اسناد و نسخه کشیدنهای سیاقیه نیز استنساخ شده که مربوط به اواخر حکومت صفویه و روی کار آمدن سلسله افشاریه و قاجاریه است که آنان نیز از نظر قدمت و فرایند تاریخی آستان منوره از اهمیت بسزایی برخوردار است.
سیاق در اصل طریقه ای است در ثبت محاسبات دیوانی و تجاری، که به لحاظ لفظی و اصطلاحی و کاربردی و به طور مشخص از قرن چهارم هجری در اسناد، مکتوبات و ادبیات تاریخی ما راه یافته است. به این ترتیب سیاق را می توان نوعی فن دانست که ارباب سیاقت آن را خلق کرده و علائم و قواعد خاصی را برای نوشتن ارقام نقدی و اوزان جنسی و نیز حروف سیاقیه وضع نموده اند. از دیگر سو، خط سیاق، نوعی از خطوط معمایی و مرسل است که متکی بر ایجاز و تخفیف در نقاط و کلمات بوده، دخل و تصرف در آن به علت پیچیدگی اش تا حد زیادی امکان نداشته است. از این رو، خواندن خطوط سیاقیه از عهده محرران دیوانی که در نوشتن این خط تبحر خاص داشتند و از آن برای نگارش حروف و اعداد استفاده می کردند، بر می آمده است؛ لذا نشانه ها و ارقام درهم و پیچیده و تعلیق گونه سیاقیه در متون دیوانی و دفاتر تجاری و کسب و کار به رقوم سیاقی معروف بوده است.
گفتنی است که سیاق نویسی، شیوۀ رایج عدد نویسی و حسابداری در بسیاری از متون و اسناد رسمی، حقوق و شرعی بوده است و سابقه ی آن به ایران باستان و بخصوص به دورۀ ساسانی باز می گردد. اغلب کلمه ی سیاق را از ریشه عربی دانسته اند. واقعیت، هم چنین است که تمامی اصطلاحات و اشکال سیاقیه، عربی و از حروف و کلمات این زبان اخذ شده، اما در تحولات دیوانی از سوی دبیران، مستوفیان و کاتبان ایرانی شکل بصری، ایجازی و اختصاری پیدا کرده است، به نحوی که تاجران، کاسبان و بقالان تا شصت، هفتاد سال پیش و دیوانبانان درباری و متولیان آستان مقدس امام رضا و حضرت معصومه علیهما السلام نیز تا سالیان پیش در محاسبات دفتری و جمع و خرج های اداری خویش از این شیوه بهره می برده اند. کارکرد دیگر این اسناد، تحلیل دیوانی و جغرافیایی ولایت قم است که موشکافانه می توان نکات اجتماعی، رجال شناسی، مردم شناسی و اقلیم شناسی ادوار یاد شده را از آنان استخراج نمود.
این پژوهش با بازخوانی هشت مجموعه سند سیاقیه مربوط به آستان مقدس حضرت معصومه (ع)، دریچه جدیدی در پژوهش های تاریخ اقتصادی و اجتماعی در دوره صفویه و قاجاریه باز کرده است.
فهرست فصل های کتاب:
فصل دوم: ضمائم
بخش اول: جمع و خرج آستان مقدس در سال 1139 قمری
بخش دوم: جمع و خرج آستان مقدس در سال 1147 قمری
بخش سوم: جمع و خرج آستان مقدس در سال 1148 قمری
بخش چهارم: صورت موقوفات وخالصه جات قم به سال 11258 قمری
بخش پنجم: اسناد «الواصل» آستان مقدس به سال 1265 قمری
بخش ششم: برآورد تعمیرات آستان مقدس در سال 1290 قمری
بخش هفتم: طومار مواجب صاحب منصبان و خدام حضرت فاطمه معصومه (ع) به سال 1334 قمری
فصل سوم: تصاویر
فصل چهارم: نمایه ها
روستایی، محسن، احمدی رهبریان، حسین، كتابچه سياقيه جمع و خرج آستان مقدس حضرت معصومه، 176 صفحه، قطع: وزیری، بها: 150000 ریال، 1396.
منبع: کتابخانۀ تخصصی تاریخ اسلام و ایران