میراث مکتوب- یکم شهریورماه به بزرگداشت ابوعلی حسین بن عبدالله بن سینا، ملقب به ابوعلی سینا، در تقویم رسمی ایران روز پزشک نامگذاری شده است. به همین مناسبت مروری بر آثار انتشاریافته در مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب در زمینۀ پزشکی داشته‌ایم. عناوین ذکر شده شامل کتاب‌های میراث مکتوب و مقالات منتشر شده در مجلات این مؤسسه است. در اینجا نام برخی مقالات که حاوی اطلاعاتی مرتبط با طب ایرانی و سنتی بوده نیز آورده شده است.
در ادامه مقالات مرتبط با پزشکی را که از ابتدای انتشار نشریات گزارش میراث، آینۀ میراث و میراث علمی اسلام و ایران یا ضمایم آنها به چاپ رسیده است، می‌بینید. برای علاقه‌مندان امکان دریافت متن کامل برخی از مقالات، با کلیک روی عنوان آنها، فراهم شده است.
پس از آن نیز هفت عنوان کتاب‌های منتشرشده توسط مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب در زمینۀ طب و علوم مرتبط معرفی شده است.
گزارش میراث، شمارۀ 35
راح الارواح (در طبّ) / یوسف بیگ باباپور
گزارش میراث، شمارۀ 53-52
یک اشاره نادر طبی در کهن ترین طومار نقالی / سجاد آیدنلو
گزارش میراث، شمارۀ 63-62
نقدی بر چاپ تازۀ التنویر فی الطب / علی صفری آق قلعه
گزارش میراث، شمارۀ 79-78
بررسی انتقادی تصحیح کفایة الطّب حبیش تفلیسی / عرفان چوبینۀ بهروز
گزارش میراث، شمارۀ 83-82
القانون فی الطّب (الکتاب الأول، فی الأمور الکلیة من علم الطب) / سعید فتحعلی‌زاده
ملاحظاتی درباب نقد کتاب اوّل القانون فی الطّب / نجفقلی حبیبی
گزارش میراث، شمارۀ 85-84
نگاهی به فرهنگنامۀ توصیفی پزشکی در شعر کهن فارسی / اکبر حیدریان
آینۀ میراث، شمارۀ 20
منشأهای درمان دوایی و غذایی در دورۀ اسلامی / تألیف سامی حمارنه / ترجمۀ هوشنگ اعلم
آینۀ میراث، شمارۀ 28
دارو و درمان در سنت اوستایی / زهره زرشناس
آینۀ میراث، شمارۀ 35
سیر سم‌شناسی در متون پزشکی اسلامی / محمد حسن الحمود / ترجمۀ غلامرضا جمشیدنژاد اوّل
تحلیل رساله‌ای دربارۀ گردش خون وریدی دستگاه گوارش از مؤلفی ناشناس / محمد صدر
آینۀ میراث، شمارۀ 58
حجامت و مکافات! (ذيلی بر چاپ‌های سه‌گانۀ درع‌الصّحّه) / گلپر نصری
آینۀ میراث، شمارۀ 62
میل در چشم جهان‌بینش کشید! (نورالعیون زرّین‌دست و تصحیح آن) / گلپر نصری و یونس کرامتی
آینۀ میراث، شمارۀ 63
کهن‌ترین گزارش‌های فارسی دربارۀ آتشک / یونس کرامتی و رقیه حسینی
آینۀ میراث، شمارۀ 66
آینۀ میراث، شمارۀ 69
ضمیمۀ 31 آینۀ میراث
نگاهی به ذخیرۀ خوارزمشاهی چاپ فرهنگستان علوم پزشکی / گلپر نصری
میراث علمی اسلام و ایران، شمارۀ 1
تاریخ پزشکی ایران و اسلام در فصلنامۀ پیام بهارستان / شمامه محمدی‌فر
میراث علمی اسلام و ایران، شمارۀ 2
الحشائش، تأثیرگذارترین کتاب داروشناسی دورۀ اسلامی / شمامه محمدی‌فر
میراث علمی اسلام و ایران، شمارۀ 3
مدخل‌های تاریخ علم در دانشنامۀ جهان اسلام و دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی / افسانه منفرد
علم میان اروپا و آسیا / غلامحسین صدری‌افشار
میراث علمی اسلام و ایران، شمارۀ 4
مدخل‌های تاریخ علم در دایرةالمعارف اسلام / افسانه منفرد
مؤسسۀ تاریخ علوم عربی- اسلامی فرانکفورت / یونس مهدوی
میراث علمی اسلام و ایران، شمارۀ 5
ابن سرابیّون، پزشک نامدار فراموش‌شده / یونس کرامتی
میراث علمی اسلام و ایران، شمارۀ 6
نمک مالی نوزادان / میکل فورکادا، ترجمۀ زینب پیری
تحفة‌الغرائب / محمدرضا توکلى صابرى
ترجمه‌های فارسی الحاوی فی الطب رازی / شمامه محمدی‌فر
میراث علمی اسلام و ایران، شمارۀ 7
دو بخش بازیافته از اصل عربی كتاب الصّیدنۀ ابوریحان بیرون / علی صفری آق‌قلعه
مدرسۀ پزشکی گندیشاپور، مهمترین مرکز پزشکی دوران باستان / محمدحسین عزیزی
خستگی در پزشکی سنتی ایران / برتران تیری دو کروسول دِزِپس، ترجمۀ رضا علی‌اکبرپور
عیون الأنباء فی طبقات الأطباء / حنیف قلندری
فردوس الحکه، یکی از نخستین دانشنامه‌های مختصر پزشکی / غلامحسین صدری افشار
میراث علمی اسلام و ایران، شمارۀ 8
طبقه‌بندی گیاهان در آثار گیاه‌شناسی و پزشکی دورۀ اسلامی / شمامه محمدی‌فر
معرّفی مجلۀ نظریات / محمود شهیدی
مؤسسۀ تاریخ علوم عربی دانشگاه حلب / محمد باهر
میراث علمی اسلام و ایران، شمارۀ 9
نسخه‌های خطی علمی فارسی در ماتناداران / کریستینه کوستیکیان، ترجمۀ محمد باقری
میراث علمی اسلام و ایران، شمارۀ 10
سرچشمه‌‌های کیمیا در دورۀ اسلامی / اریک جان هولمیارد، ترجمۀ نرگس یوسفی
نسخه‌های فارسی در مؤسسۀ دست‌نوشته‌های شرقی پترزبورگ / بوریس نوریک، ترجمۀ محمد باقری
سارتن و میراث اسلامی / سامی حمارنه، ترجمۀ غلامحسین صدری افشار
میراث علمی اسلام و ایران، شمارۀ 11
ترجمۀ فی حَبَلٍ علی حَبَلٍ منسوب به بقراط / محمد باهر و حمید بهلول
میراث علمی اسلام و ایران، شمارۀ 15
دستنوشتۀ الأدویة المفردة غافقی، در کتابخانۀ اُسلِر کانادا / آدام گَچِک، ترجمۀ شمامه محمدی‌فر
میراث علمی اسلام و ایران، شمارۀ 16
کتاب‌های مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب در زمینۀ طب
الأبنیه عن حقایق الادویه کتابی از ابومنصور موفق بن علی هروی پزشک و نویسنده سده پنجم هجری در شناسایی داروهای کهن با منشأ گیاهی، حیوانی و کانی به زبان فارسی است. علاوه بر ارزش داروشناسی کهن، آشنایی مؤلف با منابع ایرانی، یونانی، عربی و به‌ویژه هندی، اهمیت مطالعات تطبیقی نام داروها و گیاهان دارویی را نیز به کتاب افزوده است.
از این اثر تاکنون دو نسخه شناسایی شده است که یکی از آنها نسخه کتابخانه ملی اتریش است. این نسخه در تاریخ 447 ق به خط علی بن احمد اسدی طوسی، شاعر و ادیب نام آور کتابت شده و کهن‌ترین دستنویس شناخته شدۀ فارسی به شمار می‌آید. الأبنیه عن حقایق الادویه از حدود دو سده پیش تاکنون مورد توجه خاورشناسان قرار گرفته و از سوی آنان معرفی و منتشر شده است.
این کتاب با مقدمۀ فارسی (مرحوم) ایرج افشار و علی اشرف صادقی و با مقدمۀ انگلیسی برت گ. فراگنر، نصرت‌الله رستگار، کارل هولوبار، اوا ایربلیش و محمود امیدسالار، با همکاری انیستیتوی ایران‌شناسی فرهنگستان علوم اتریش (وین) و گنجینه پزشکی ایرانی، در سال 1388، در 660 صفحه، توسط میراث مکتوب چاپ و منتشر شد.
امام فخرالدين رازى از دانشمندان پرآوازه‌اى است كه از او آثار و نگاشته‌هاى زيادى در دانش‌هاى گوناگونى چون تفسير، كلام، فلسفه، پزشكى و… بر جاى مانده است كه از آن جمله مى‌توان به تفسير كبير، المباحث المشرقية، جامع‌العلوم، المخلص، براهين البهائيه، شرح اشارات و… اشاره كرد.
حفظ‌البدن يكى از نگارش‌هاى فخرالدين رازى است كه درباره بهداشت و تندرستى به زبان فارسى نوشته شده است. رازى در اين اثر از مزاج‌هاى گوناگون آدمى و خوردنى‌ها و نوشيدنى‌هايى كه براى تندرستى سودمند يا زيان‌آورند سخن گفته و راه‌هاى پاييدن و مراقبت از بدن را بر پايه آگاهى‌هاى طب سنّتى برشمرده است.
این کتاب با مقدمه، تحقیق و تصحیح محمدابراهیم ذاکر، در 327 صفحه در سال 1390 توسط میراث مکتوب چاپ و منتشر شده است.
کتاب نورالعیون، تألیف ابوروح محمد بن منصور بن ابی‌عبدالله بن منصور جرجانی یمانی، معروف به «زرین‌دست» و «معالج»، پزشک دربار ملکشاه سلجوقی (ﺣﮑ : 465-485 ق.) است. این کتاب تا به حال اولین کتاب فارسی در چشم پزشکی شناخته شده که در سال 480 ق. تألیف آن به پایان رسیده و به ملکشاه اهدا گردیده است.
کتاب در ده مقاله ترتیب یافته و اطلاعات آن شالودة دانش پیشینیان در این فن است، به اضافة آنچه مؤلف تجارب و یافته‌های خود را بدان افزوده و کتاب را همچون حنین بن اسحاق به صورت سؤال و جواب طرح‌ریزی نموده و به هدف آموزش این فن، خطاب به فرزندش نگاشته است. از مهمترین مباحث کتاب، مقالة هفتم آن است که در آن به روش‌های جرّاحی چشم پرداخته و بیماری‌های قابل علاج با جراحی و شیوه و ابزار و آلات جراحی هر یک را توضیح می‌دهد.
این کتاب با مقدمه و تصحیح یوسف بیگ باباپور و زیر نظر دکتر مهدی محقق، در 841 صفحه، در سال 1391، توسط میراث مکتوب چاپ و منتشر شده است.
مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب اثر طبی «رِسالةٌ فی اوجاع المَفاصِلِ وَ علاجِهِا» نوشته ابوبکر محمد بن زکریا الرازی و «کتابُ الحاصِلِ فی عِلاجِ المَفاصِلِ» ترجمۀ فارسی اوجاع المفاصل از مترجمی ناشناخته، به همراه ترجمۀ فارسی “مقالة فی النقرس” رازی با تصحیح، تحقیق و ترجمۀ دکتر محمدابراهیم ذاکر و دکتر غلامرضا جمشیدنژاد اول را به عنوان سیصدوسی‌وهفتمین اثر از مجموعه آثار خود منتشر کرده است.
رسالة فی اوجاع المفاصل و رسالة فی النقرس دو کتاب ارزشمند رازی در زمینۀ بررسی دردهای بندگاه‌ها و چگونگی چاره‌اندیشی و درمان هر یک است و به گستردگی پیشگیری از رخداد آنها را گزارش کرده است. زیبایی و ارزشمندی این اثر، قرار گرفتن در کنار دیگر تحقیق و تصحیح متن عربی اوجاع المفاصل و ترجمۀ آن در سدۀ هفتم به نام الحاصل فی علاج المفاصل است و به انضمام ترجمۀ پارسی رسالة النقرس رازی به پایان می‌رسد.
سیصد و چهل و یکمین عنوان از سلسله کتاب‌های مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب به انتشار کتاب «سنجش پیشاب‌شناسی رازی با پزشکی نوین» (برگردان بخش پیشاب کتاب الحاوی فی الطّب حکیم محمدبن زکریا رازی همراه با توضیحات) با پژوهش و گردآوری محمدابراهیم ذاکر، جراح و دندانپزشک و پژوهشگر متون پزشکی و حسن اتوکش، نفرولوژیشت کودکان و محقق حوزهٔ متون پزشکی اختصاص یافت.
از منظر اتوکش، کتاب پیشاب در واقع چند نوشته در یک کتاب با گفتارهای تکراری است که رازی یا شاگردان وی، به رسم امانت، تمام نظرات یک یا چند نفر را گرد آورده و در پایان نظر خود را آوردهاند. در این اثر از چهار نوع گوارش سخن می‌رود؛ گوارش در معده و روده، گوارش در سطح سلول دستگاه گوارش و پوشش روده، گوارش در سیکل انتروهپاتیک (یا در واقع در کبد و گردش خون) و گوارش در سلول‌ها.
به عقیدۀ اتوکش آنچه رازی و دیگران در یورینوسکوپی یا آزمایش ماکروسکوپی، با دیدن شیشۀ ادرار یا قاروره‌بینی می‌گویند ممکن است امروز قابل توجیه نباشد. از این‌‌رو، کوشش شده در مطالب افزوده شده، جای پای مطالبی که رازی و دیگران آوردهاند با آوردن مطالب جدید ردیابی شود.
التشریح با موضوع تشریح کالبد انسان، نوشتۀ عمادالدین محمود شیرازی، به کوشش محمدابراهیم ذاکر و با نظارت رضا ماستری فراهانی تصحیح شده و به عنوان سیصد و پنجاه و ششمین اثر از مجموعه آثار موسسۀ پژوهشی میراث مکتوب در دو جلد منتشر شده است.
ذاکر در معرفی عمادالدین محمود شیرازی، او را زاده شده در خانواده‌ای پزشک می‌داند و پدرش را محمدبکر(بیگ) که چشم‌پزشک شاه عباس بوده است، معرفی می‌کند.
حیات الانسان (ترجمۀ حیاة الحیوان) نوشتۀ کمال‌الدین محمد بن موسی دَمیری (742-808 ه. ق) ترجمۀ محمد‌شاه بن مبارک قزوینی با تصحیح و تحشیۀ محمد روشن از سوی مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب در دو جلد روانۀ بازار کتاب شده است. این اثر سیصد و شصت و دومین عنوان از سلسله آثار انتشار یافته در مؤسسۀ میراث مکتوب و بیست و هفتمین اثر در موضوع علوم و فنون این مؤسسه میباشد.
قزوینی، مترجم، این اثر را در بیست و هشت باب به عدد حرف تهجّی (عربی) تَبویب کرده است. طبعاً چهار حرف فارسی پ، چ، ژ و گ را بدان نیفزوده. باب اول را با حرف الف از اَسَد (شیر) آغاز می‌کند. می‌گوید برخی تا 500 نام برای شیر ذکر کرده‌اند. از رسالۀ قُشَیریه حکایتی عرفانی نقل می‌کند. حکم شرعی گوشت شیر بر طبق مذهب شافعی و علل آن را می‌آ‌ورد و برخی مَثل‌هایی را که در عربی دربارۀ شیر هست، ذکر می‌کند. سپس به برخی فواید پیه و پوست و یال و … شیر برای درمان و مضارّ گوشت آن اشاره می‌کند. همین سبک نگارش را دربارۀ حیوانات بعدی به کار می‌گیرد.
قزوینی که از شاگردان جلال‌الدین دوانی بوده، پس از سفر حج به استانبول مهاجرت می‌کند و مورد عنایت خاص سلطان سلیم عثمانی و پسر او سلیمان قرار می‌گیرد. طاشکبری‌زاده در شقایق نعمانیه به این موضوع تصریح می‌کند.