میراث مکتوب- روز 25 اردیبهشت ماه به مناسبت حیات‌بخشی حکیم ابوالقاسم فردوسی به زبان فارسی به نام روز زبان فارسی و روز بزرگداشت فردوسی نامگذاری شده است. به همین مناسبت مروری بر کتابهای انتشاریافته توسط مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب، با موضوعات مرتبط با فردوسی و اثر ماندگار او شاهنامه، داشته‌ایم.
آثار منتشرشده با این موضوعات توسط مؤسسه پژوهشی میراث مکتوب عبارتند از: متن‌شناسي شاهنامۀ فردوسی، شاهنامه: از دستنویس تا متن، کتابشناسی فردوسی و شاهنامه، سنجش منابع تاریخی شاهنامه و مجموعۀ قصه‌های شاهنامه در 8 جلد که توسط انتشارات میراثبان و زیر نظر مؤسسه میراث مکتوب چاپ و منتشر شده است.
در ادامه مروری خواهیم داشت بر هر یک از این آثار:
کتاب متن‌شناسی شاهنامۀ فردوسی: مجموعه مقالات در چگونگی کتابت، چاپ، تحقیق و تصحیح شاهنامۀ فردوسی به کوشش دکتر منصور رستگار فسایی است که مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب در سال 1385 منتشر کرده است. این اثر مجموعه مقالاتی است دربارۀ چگونگی کتابت، چاپ، تحقیق و تصحیح شاهنامۀ فردوسی که به مناسبت همایش بینالمللی متن‌پژوهی شاهنامۀ فردوسی از شیراز تا توس گردآوری شده است.
کتاب شاهنامه: از دستنویس تا متن (جستارهایی در معرفی و ارزیابی دست نویس‌های شاهنامه و روش تصحیح انتقادی متن) نوشتۀ جلال خالقی مطلق، در 612 صفحه، در قطع وزیری منتشر شده است.
این مجموعه مقاله در دو بخش به معرفی دست‌نویس‌های شاهنامه و شرحی درباره روش تصحيح انتقادی می‌پردازد. نویسنده این کتاب را با مقاله‌ای با عنوان «معرفی یک نسخۀ معتبر شاهنامه» آغاز کرده و در آن نسخۀ دستنویس برلین، مورخ 894 ق را معرفی می‌کند. «معرفی و ارزیابی برخی از دست‌نویس‌های شاهنامه» عنوان دومین مقالۀ این مجموعه است که نگارنده در آن 45 دستنویس شاهنامه را معرفی و نقاط مثبت و منفی هر یک از آنها را مشخص کرده است.
مقالۀ سوم «دستنویس شاهنامه مورخ 614 هجری قمری» نام دارد که شرحی است در باب دستنویس مشهور فلورانس. چهارمین مقالۀ این کتاب با عنوان «افتادگی‌ها و افزودگی‌های آماری از شش دستنویس شاهنامه» نیز به معرفی محاسن و معایب شش دستنویس از دست‌نویس‌های شاهنامه، به روش آماری، می‌پردازد.
بخش دوم این کتاب، یعنی پرداختن به روش انتقادی در تصحیح متن، با مقاله‌ای با عنوان «قواعد و ضوابط تصحیح متن شاهنامه» آغاز می‌شود. در این مقاله با ذکر مثال‌های فراوان هم ضعف‌های روش تصحيح ماشینی نشان داده شده است و هم بی‌اعتباری روش ذوقی و اجتهادی. نگارنده در این مقاله روش‌های ماشینی و ذوقی ـ اجتهادی را که هنوز هم کمابیش رواج دارند، رد کرده و بر لزوم به کار بردن روش انتقادی در تصحیح متون کهن تأکید می‌کند.
مقالۀ بعدی «یاداشت‌هایی در تصحيح انتقادی بر مثال شاهنامه» نام دارد که در آن نشان داده شده است روش انتقادی تنها بدین معنی نیست که مصحح آنچه، به دلایلی، ضبط کهن‌تر می‌داند به متن ببرد و کار را تمام شده پندارد، بلکه او باید نسخه‌بدل‌های خود را به شیوه‌های علمی و آسان در اختیار خوانندگان قرار دهد.
سه مقالۀ دیگر کتاب با عنوان‌های «هفتاد و یک نکته در ابیات شاهنامه»، «معرفی قطعات الحاقی شاهنامه» و «معرفی سه قطعه الحاقی در شاهنامه»، از یک سو درجه اعتبار دست‌نویس‌های شاهنامه را نمایان‌تر می‌کنند و از سوی دیگر گامی هستند برای نشان دادن این امر که تصحيح اثری چون شاهنامه نمی‌تواند تنها عملى ـ انتقادی، بلکه باید تحقیقی نیز باشد. «اهمیت و خطر مآخذ جانبی در تصحیح شاهنامه» و «رسم خط شاهنامه» مقاله‌های پایانی این مجموعه هستند.
کتابشناسی فردوسی و شاهنامه؛ از آغاز نوشته‌های پژوهشی تا سال 1385با ارائۀ فهرستی از 5867 اثر پژوهشی توسط مرحوم ایرج افشار گردآوری شده است. این کتابشناسی در 564 صفحه، در سال 1390 از سوی مرکز پژوهشی میراث مکتوب منتشر شده است.
در این فهرست، آنچه از کتاب، مقاله، گفتار، فصل، سخنرانی، ترجمه، کتاب خطی، سنگی و سربی، دائرة المعارف و غیره به زبان‌های فارسی، عربی و غیر آن دو از آغاز تا سال 1385 موجود بوده جمع‌آوری شده است.
کتاب حاضر چند بخش مهم دارد که عبارتند از: تحقیقات درباره فردوسی و شناخت شاهنامه، ترجمه‌ها و منقولات شاهنامه به ترتیب الفبایی زبان‌ها و تاریخ انتشار، نسخه‌های خطی شاهنامه و چاپ‌های متن شاهنامه و خلاصه‌ها‌ی آن. همچنین 12 پیوست در مورد موضوعات مختلف از جمله تصاویر عکس‌های برخی از اعلامیه‌های قدیمی، فردوسی‌شناسان خارجی، نسخ خطی و چاپ‌های قدیمی از شاهنامه و نمایه‌های موضوعی به فارسی و لاتین، اعلام به فارسی و لاتین، کاتبان و بانیان و کتاب‌ها و مقالات و فهرست منابع عمده در پایان کتاب آمده است.
این کتاب نخستین بار توسط «انجمن آثار ملی» و به کوشش ایرج افشار در سال 1347 با عنوان «کتابشناسی فردوسی» و چاپ دوم آن با افزوده‌هایی در سال 1355 و بار دیگر با عنوان «کتابشناسی فردوسی: فهرست آثار و تحقیقات درباره فردوسی و شاهنامه»، توسط «انجمن آثار و مفاخر فرهنگی» در سال 1382 منتشر شده بود.
کتاب سنجش منابع تاریخی شاهنامه در پادشاهی خسروانوشیروان اثری پژوهشی به قلم فرزین غفوری است که در سال 1397 منتشر شده و در پانزدهمین جشنوارۀ پژوهش فرهنگی در همین سال نیز به عنوان اثر برگزیده معرفی شده است.
بازتاب پادشاهی خسرو انوشیروان در شاهنامۀ فردوسی بسیار قابل ملاحظه است و فردوسی بیش از ۴۵۰۰ بیت در این باب سروده است. فصل‌های این کتاب در دو بخش تطبیقی و انتقادی تنظیم و سازماندهی شده است. بخش یکم به روشن‌سازی نقاط ابهام‌آلود در منابع تاریخی و شاهنامه پرداخته است. مطالعۀ تطبیقی در فصل‌های بخش نخست نشان‌دهنده برتری گزارش‌های شاهنامه در بسیاری موارد، به‌ویژه در گزارش جنگ‌های خسرو انوشیروان است و نشان می‌دهد که گزارش فردوسی از پادشاهی خسروانوشیروان در میان منابع اوایل دورۀ اسلامی بسیار با ارزش است.
مطالعه انتقادی منابع در این کتاب توانسته است نشان بدهد که گزارش‌های منحصربه‌فرد شاهنامه، نهایة‌الارب، اخبارالطوال وتجارب‌الامم مسکویه هر یک افزون بر اطلاعات خدای‌نامه از منابع اختصاصی پادشاهی خسروانوشیروان نیز بهره‌مند شده‌اند. به این ترتیب راه برای تأیید نهایی فرضیۀ اصلی این پژوهش که همانا استفادۀ فردوسی از کتاب الکارنامج فی سیرة انوشروان است، گشوده شد.
عنوان فصل‌های کتاب به این شرح است: مقدمه‌ای در کلیات تحقیق، بخش یکم: مطالعۀ تطبیقی منابع: فصل اول: اصلاحات مالیاتی خسروانوشیروان؛ فصل دوم: اصلاحات نظامی خسروانوشیروان؛ فصل سوم: ارزش شاهنامه در گزارش نبرد انطاکیه؛ فصل چهارم: ارزش شاهنامه در گزارش سرگذشت انوشزاد؛ فصل پنجم: رام‌برزین و مقام بیدخش در عصر ساسانی؛ فصل ششم: زیب‌خسرو و دو گزارش هماهنگ در شاهنامه؛ فصل هفتم: خسروانوشیروان و جبهۀ شرق؛ فصل هشتم: ایرانیان در یمن؛ فصل نهم: نبرد خسروانوشیروان با دومین امپراتور هم‌عصرش.
بخش دوم: مطالعۀ انتقادی منابع: فصل دهم: سنجش اولیۀ منابع؛ فصل یازدهم: غررالسیر ثعالبی و شاهنامۀ فردوسی؛ فصل دوازدهم: نهایة‌الارب و اخبارالطوال؛ فصل سیزدهم: ابوعلی مسکویه و تاریخ پادشاهی خسروانوشیروان؛ فصل چهاردهم: مراحل تدوین شاهنامۀ فردوسی؛ فصل پانزدهم:نتایج و دستاوردهای پژوهش.
قصه‌های شاهنامه عنوان هشت جلد از کتابهای چاپ‌شده توسط انتشارات میراثبان است که زیر نظر مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب و در قالب مجموعۀ «کارنامه دانشوران ایران و اسلام» چاپ و منتشر شده است. این مجموعه، همان طور که از نامش پیداست، آثار مطرح ایرانی و اسلامی را که از بزرگان پیشین ما به یادگار مانده است بازخوانی و به خوانندگان، خصوصاً جوانان، معرفی می‌کند. بازنویسی کتابهای «قابوس‌نامه»، «تاریخ بیهقی»، «بهارستان» جامی، «جامع الحکایات»، «کلیله و دمنه»، «تمهیدات» عین القضات، «هفت پیکر» نظامی، «مرزبان‌نامه»، «کیمیای سعادت» و… از جملۀ این آثار است.
در همین سری اما مجموعه‌ای دیگر وجود دارد که اگر نه کاری بی‌همتا، ولی اثرگذار و خواندنی است؛ سری هشت جلدی «قصه‌های شاهنامه» که این بزرگ یادگار حکیم ابوالقاسم فردوسی را بازنویسی و تلخیص و با زبانی امروزی به خوانندۀ جوان معرفی کرده است.
جلدهای نخست تا هشتم این مجموعه به ترتیب از پادشاهی کیومرث تا پادشاهی کیقباد، پادشاهی کیکاووس، پادشاهی خسرو، داستان یازده رخ، از پادشاهی لهراسب تا پادشاهی دارا، از پادشاهی اسکندر تا پادشاهی بهرام گور، از پادشاهی یزدگرد بهرام تا پادشاهی هرمز انوشیروان و از پادشاهی خسرو پرویز تا پایان پادشاهی یزدگرد را در بر می‌گیرد.
دکتر منصور رستگار فسایی که تاکنون آثار متعددی را درباره «شاهنامه» و فردوسی منتشر کرده است، در این اثر، تلاش کرده تا علاوه بر بازگرداندن «شاهنامه» به نثر فارسی معاصر، بیت‌هایی ساده و پرمعنا که در ذهن خواننده می‌ماند و او را با زبان و پیام و زیبایی‌های تأثیرگذار آن آشنا می‌سازد، در نثر بگنجاند.
مجموعۀ هشت جلدی «قصه‌های شاهنامه» از سوی انتشارات میراثبان و با همراهی موسسۀ آموزش عالی غیرانتفاعی و غیردولتی حافظ شیراز و با نظارت مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب چاپ و منتشر شده است.
