میراث مکتوب- ایرج افشار یزدی متولد شانزدهم مهر ۱۳۰۴، اگر ۱۸ اسفند ۱۳۸۹ از دنیا نمی‌رفت، امروز صدساله می‌شد. در کتاب «این دفتر بی‌معنی… (یادگارنمای فرهنگی از ایرج افشار)» به کوشش بهرام کوشیار و آرش افشار درباره تولد ایرج افشار به نقل از خودش آمده است: «روز ۱۶ مهر ۱۳۰۴ زاده شده‌ام. نام ماماچه من مادام بالک بود. فرانسوی بوده است. دکتر یوسف میر او را به پدرم معرفی کرده بود. مادرم می‌گفت پروردن من در اختیار او و دایه‌اش رقیه نبود. هرچه دکتر میر می‌گفت بر آن آداب می‌بایست رفتار بشود. دکتر میر گفته بود ساعات معیّنی به بچه شیر بدهند، او را دائم بغل نکنند، بگذارند در جای خود گریه کند و از این قبیل رفتارها. پدرم در آن ایام تحت تأثیر تربیت فرنگی‌مآبی بود.
خانه‌ای که من آن‌جا زاده شدم و روزگار کودکی‌ام در آن گذشت باغی بود پوشیده از درختان میوه (سیادرخت) و کاج‌های بلند کهن‌سال. این باغ در ضلع شمال غربی چهارراهی بود که یک سوی آن راهی بود که به سردر سنگی می‌رسید و از سوی دیگر به چهارراه آقا شیخ هادی، یعنی در تقاطع خیابان پهلوی و خیابان معروف به قنات فرمانفرما بود. روبه‌روی باغ ما بخشی از تملّکات وسیع عبدالحسین میرزا فرمانفرما بود که عاقبت «کاخ مرمر» شد.»
او دوره دبستان و دبیرستان را در فاصله سال‌های ۱۳۱۲ تا ۱۳۲۴ در دبستان زرتشتیان و شاهپور تجریش و دبیرستان فیروز بهرام سپری کرد. افشار همچنین در سال‌های ۱۳۲۳ تا ۱۳۲۵ در مجله «آینده» مشغول فعالیت بود. او در سال ۱۳۲۸ با ارائه رساله «اقلیت‌ها در ایران» در رشته حقوق قضایی از دانشکده حقوق دانشگاه تهران فارغ‌التحصیل شد.
این پژوهشگر فرهنگی در سال ۱۳۲۹ به عنوان دبیر در دبیرستان‌های تهران شروع به تدریس کرد و در سال ۱۳۳۰ به تشویق محمدتقی دانش‌پژوه به کتابداری در کتابخانهٔ دانشکده حقوق دانشگاه تهران پرداخت و با همکاری او و نیز منوچهر ستوده، مصطفی مقربی و عباس زریاب خویی، مجله «فرهنگ ایران‌زمین» را در سال بعد، بنیان گذاشت. او از سال ۱۳۳۳ تا ۱۳۳۵، سردبیر مجله سخن به صاحب امتیازی پرویز ناتل خانلری و از سال ۱۳۳۷ تا ۱۳۵۷، مدیر و سردبیر مجله «راهنمای کتاب» به صاحب امتیازی احسان یارشاطر بود، ضمن این که از سال ۱۳۳۷ به تدریس در دانشسرای عالی وابسته به دانشگاه تهران نیز می‌پرداخت.
ایرج افشار در سال ۱۳۴۱ به ریاست کتابخانه ملی ایران رسید و یک سال بعد یعنی در سال ۱۳۴۲ ریاست مرکز تحقیقات ایران‌شناسی دانشگاه تهران را عهده‌دار شد.
او از سال ۱۳۴۴ تا ۱۳۵۸، رییس کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران و از سال ۱۳۴۸ تا ۱۳۵۷ دانشیار و سپس استاد رشته تاریخ در دانشکده ادبیات و علوم انسانی این دانشگاه بود.
یکی دیگر از اقدام‌های افشار در مدت حیاتش، فهرست‌نگاری مجموعه کتاب‌های چاپی فارسی دانشگاه هاروارد آمریکا و همچنین کتابخانه ملی اتریش در وین بود. او تحقیقات ارزشمندی دربارهٔ ایران‌شناسی و کتاب‌شناسی انجام داد که این تحقیقات که حدود دوهزار مقاله است در نشریات معتبر ایرانی و خارجی منتشر شده است.
کتاب‌های انتشاریافته افشار در زمینه فرهنگ، تاریخ و ادب ایران، بالغ بر ۳۰۰ جلد می‌شود و از آثار او می‌توان به پژوهش‌های ایران‌شناسی در دو جلد، «دفتر تاریخ»، «ریاض الفردوس»، فرهنگ ۳۰جلدی ایران‌زمین، «نامه‌های تهران» شامل ۱۵۴ نامه از رجال دوران به سیدحسن تقی‌زاده، «گلگشت در وطن» (سفرنامچه)، «فهرست دستنویس‌های فارسی در کتابخانهٔ ملی اتریش و آرشیو دولتی اتریش در وین»، «زندگی طوفانی» (خاطرات سیدحسن تقی‌زاده)، «گاه‌شماری در ایران قدیم»، «نامه‌های سیاسی دهخدا»، «جستارها درباره نسخه خطی» و «نادره‌کاران» اشاره کرد.
نام ایرج افشار با ایران و ایران‌شناسی نیز گره خورده است، او عمری را مصروف خدمت به ایران و شناساندن فرهنگ و تمدن کهن و دیرپای آن کرد و در این مسیر، سختی‌ها و وقایع گوناگونی را از سر گذراند.
منبع: ایسنا