میراث مکتوب- «پژوهشی در طبائع الحیوان» از مجموعۀ متن‌شناسی انتشارات مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب راهی بازار نشر شد.
طبائع الحیوان نوشتۀ شرف‌الزمان طاهر مروزی، ماه گذشته با تصحیح و نگارش یوسف الهادی منتشر شد. مصحح مقدمۀ مفصلی بر این اثر نگاشته است که اکنون با ترجمۀ محمد باهر، مدیر تولید مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب، به طور مستقل و تحت عنوان «پژوهشی در طبائع الحیوان» منتشر شده است. این اثر سیصد و سی و چهارمین کتاب از آثار مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب است.
باهر، مترجم این اثر، پیشگفتاری بر آن نوشته است که در ادامۀ این نوشتار به آن نگاهی خواهیم داشت.
وی پس از بررسی و ارائۀ شرح حال و زندگی طاهر مروزی نوشته است: «از شرف‌الزمان مروزی تنها اثری که در دست است، کتاب طبائع الحیوان است. این اثر دانشنامه‌ای در زمینۀ جانورشناسی، علوم طبیعی و پزشکی، تاریخ و جغرافیا، انسان‌شناسی و… است. طبائع الحیوان در پنج مقاله تنظیم شده است و مقالۀ نخست آن پیرامون انسان و انواع و طبقات آن، از جمله پیامبران، مدّعیان پیامبری، پادشاهان، عالمان، صوفیان و زاهدان، ایرانیان، چینیان، ترکان، هندیان، عربان و … است. سایر مقالات نیز به ذکر حیوانات اهلی و وحشی، چارپایان، پرندگان، حشرات و آبزیان اختصاص دارد».
باهر، با تکیه بر نظرات مینورسکی دربارۀ طبائع الحیوان مروزی به نقل از او می‌گوید: «این کتاب در مقایسه با دیگر منابع، دارای اهمّیت است، و ما براساس یافته‌های جدید می‌توانیم از سرچشمۀ گزارش‌هایی که در آثار جغرافی‌دانان مسلمان آمده، بهتر و بیشتر آگاه شویم. از همین روست که باید روش‌های پژوهش در زمینۀ مطالعات کلاسیک و سده‌های میانه را در مطالعۀ آثار دورۀ اسلامی نیز به کار گرفت. من (مینورسکی) در ترجمۀ کتاب حدود العالم (۱۹۳۷م) کوشیدم منبع اصلی گزارش‌های این کتاب مهمّ جغرافیایی را بررسی کنم، و اینک در‌می‌یابم که مروزی نیز موارد مشابهی را ذکر کرده است که این موارد برای مطالعۀ تحلیلی میراث، بسیار مهمّ و گران‌بها است».
این مترجم در ادامۀ پیشگفتار خود با مراجعهٔ دوباره به آراء مینورسکی این‌گونه آورده است: «گذشته از گزارش‌های دست اوّل و تازه‌ای که در طبائع الحیوان به چشم می‌خورد، این اثر بخش زیادی از میراث جغرافی‌دانان مسلمان را نیز در بر دارد. منابعی که مروزی در اختیار داشته ظاهراً محدود بوده است. او در کتاب خود ـ چنان‌که در آثار اصطخری و ابن‌حوقل می‌بینیم ـ از ابوزید بلخی، مسعودی و مقدسی سخنی نمی‌گوید، اما کاملاً به منبع بسیار مهمّ دیگری نظر داشته است. این کتاب المسالک و الممالک نام دارد و آن را ابوعبیداللّه محمد‌بن احمد جیهانی، وزیر سامانی ـ که در اوایل سدۀ چهارم هجری/دهم میلادی می‌زیست ـ نوشته است».
بنا به نوشتهٔ باهر، کتاب طبائع الحیوان را نخستین‌بار آربری در سال ۱۹۳۷م با معرّفی نسخهٔ خطی دیوان هند در مجلّهٔ آسیایی لندن (JRAS) شناساند. پس از او مینورسکی با استفاده از این نسخه و نسخۀ موزۀ بریتانیا بخش‌های منتخب جغرافیایی آن را همراه با مقدّمه و ترجمه و شرح انگلیسی در سال ۱۹۴۲م منتشر کرد.
وی در ادامۀ مقدمۀ خود این‌گونه می‌افزاید: «طبائع الحیوان به تصحیح و تحقیق استاد الهادی، همچون دیگر آثاری که به دست توانای او تصحیح و منتشر شده است، بی‌شک حاصل تلاشی دلسوزانه و دقّت و وسواسی عالمانه است و اگر همّت و تلاش این استاد فرهیخته نبود، شاید بهره‌مندی جامعۀ علمی از این اثر سترگ و مهمّ در آینده‌ای نزدیک امکان‌پذیر نمی‌شد.
در بخش بعدی پژوهشی در طبائع الحیوانِ شرف‌الزمان طاهر مروزی، یوسف الهادی، به عنوان مصحّح این اثر، به جزئیاتی از زندگی مؤلف اشاره کرده است، و در پایان مقدّمۀ خود از چگونگی تصحیح متن، اصلاح نادرستی‌ها و تصحیف‌ها و مراجعه به نسخه‌های خطّی پزشکی و غیرپزشکی سخن گفته است.
پژوهشی در طبائع الحیوانِ شرف‌الزمان طاهر مروزی، با نگارش یوسف الهادی و ترجمۀ محمّد باهر از سوی مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب منتشر شده است. این اثر با جلد سخت به بهای ۴۸ هزار تومان و با جلد شومیز به قیمت ۲۸ هزار تومان به فروش می‌رسد. علاقه‌مندان برای دریافت این اثر می‌توانند با شماره تلفن ۰۲۱۶۶۴۹۰۶۱۲ داخلی ۱۰۵ تماس حاصل نمایند.
مریم مرادخانی