کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس، شماره ای ویژه از نشریه پیام یونسکو The UNESCO Courier)) که در نوامبر ۲۰۲۵ منتشر شده است، به طور کامل به زندگی، آثار و میراث ماندگار ابوریحان بیرونی (۱۰۴۸-۹۷3 میلادی)، دانشمند بزرگ ایرانی – اسلامی، اختصاص یافته است. این شماره با همکاری بنیاد توسعه هنر و فرهنگ ازبکستان و کمیسیون ملی یونسکو در این کشور تهیه شده و می‌کوشد تا ابعاد مختلف شخصیت علمی، انسانی و فرامرزی این نابغه عصر طلایی اسلام را به تصویر بکشد.
شماره ویژه با تأکید بر این نکته آغاز میشود که ابوریحان بیرونی تنها یک منجم یا جغرافیدان نبود، بلکه دانشمندی چند وجهی بود که در علومی چون ستاره‌شناسی، ریاضیات، زمین‌شناسی، مردم‌شناسی، داروسازی، تاریخ ادیان، زبانشناسی و فلسفه دستی بر آتش داشت. او نماد گفتگوی تمدن‌ها و جستجوگر حقیقت بود که فراتر از مرزهای جغرافیایی و فرهنگی زمان خود می‌اندیشید. این شماره با نگاهی به سفر پر فراز و نشیب زندگی او، از خوارزم تا هند، و با استفاده از مقالات پژوهشگران برجسته بین‌المللی، میراث فکری بیرونی را نه به عنوان میراث یک کشور، بلکه به عنوان گنجینه‌ای برای تمام بشریت معرفی می‌کند.
بخش اول: مقالات اصلی
- میراثی ماندگار – تورایف بختیار اومانوویچ
نویسنده این مقاله ابوریحان بیرونی را به عنوان گنجینه‌ای برای تمام بشریت معرفی می‌کند و تأکید دارد که دستاوردهای بیرونی تنها به یک کشور یا فرهنگ تعلق ندارد، بلکه پایه‌ای برای علم جهانی است. مقاله به طور خلاصه به گستره وسیع علوم مورد علاقه او، از نجوم و ریاضی تا مردم‌شناسی و فلسفه اشاره می‌کند و او را نماد دانش بی‌مرز می‌داند.
- انسان‌گرای سرگردان – خوان پدرو مونفرر سالا
این مقاله زندگی پرتحول و سفرهای اجباری ابوریحان بیرونی را به تصویر می‌کشد. این تبعیدها و جابجایی‌های اجباری، که در نتیجه بی‌ثباتی‌های سیاسی رخ دادند، به طور متناقضی باعث شدند تا بیرونی با فرهنگ‌ها و دانش‌های مختلف (مانند فرهنگ و دانش هند) آشنا شود و به دانشمندی جهانی تبدیل گردد.
- فهم فرهنگ‌ها از طریق زبان – شوکت برکت
کلید موفقیت بیرونی در شناخت عمیق دیگر تمدن‌ها، تسلط او بر زبان‌ها بود. این مقاله توضیح می‌دهد که چگونه یادگیری زبان‌هایی مانند سانسکریت، به او امکان داد تا مستقیماً به متون اصلی هند دسترسی پیدا کند و نه یک ناظر خارجی، بلکه مترجم و مفسری برای انتقال فرهنگ‌ها باشد.
- مردم‌شناسی برای عصر ما – اکبر احمد
نویسنده این مقاله استدلال می‌کند که بیرونی، قرن‌ها قبل از تولد رسمی رشته مردم‌شناسی در غرب، اصول و روش‌های مردم‌شناسی مدرن (مانند یادگیری زبان بومی، زندگی با مردم، و توصیف بی‌طرفانه) را در مطالعه جامعه هند به کار بسته بود. او یک دانشمند پیشگام در مطالعات میدانی بود.
- میراث علمی در قالب دیجیتال – بهرام عبدالحلیم‌اف
این مقاله به رهیافت‌های نوین در دیجیتال‌سازی و دسترس پذیری آثار و نسخ خطی باقی مانده از ابوریحان بیرونی می‌پردازد. یکی از پروژه‌های بین‌المللی انجام شده در خصوص آثار ابوریحان بیرونی، در ازبکستان انجام شد و به گردآوری آثار این دانشمند از کتابخانه‌های کشورهای مختلف مانند بریتانیا، آلمان، فرانسه، ترکیه، ایران و هند پرداخته و نتایج با ارائه توصیفی دقیق به زبان انگلیسی در پایگاه https://www.heritageofberuni.uz/ ارائه شده است.
بخش دوم: مقالاتی منتخب از آرشیو مجله پیام یونسکو
(بازنشر مقالات تاریخی از شماره ژوئن ۱۹۷۴ پیام یونسکو که به ابوریحان بیرونی اختصاص داشته است.)
- البیرونی: نابغه‌ای جهانی که هزار سال پیش در آسیای میانه زندگی میکرد – بوبوجان غفوروف
نویسنده در این مقاله، بیرونی را به عنوان نماد کامل دانشمند جهانی معرفی می‌کند که از زمان خودش قرن‌ها جلوتر بود. بر ایده‌های انقلابی او مانند چرخش زمین به دور خورشید، محاسبه دقیق محیط زمین، و نظریه چرخه‌های زمین‌شناسی تأکید دارد و حتی جایگاه وی را بالاتر از ابن‌سینا معرفی می‌کند.
- سفر طولانی: در مسیر یک دانشمند مسلمان – ژاک بویلو
این مقاله، زندگی ابوریحان بیرونی را به مثابه یک ادیسه (سفری پرماجرا) به تصویر می‌کشد و کوچ اجباری او را بین دربارهای مختلف (از خوارزم تا ری، گرگان و در نهایت غزنه) دنبال می‌کند و نشان می‌دهد که چگونه هر تبعید، دریچه‌ای به دنیایی جدید از دانش به روی او گشود.
- مسجد نه گنبد بلخ – گزارش تصویری
یک گزارش تصویری از یک شاهکار معماری اسلامی در منطقه‌ای که بیرونی در آن زیسته (شهر باستانی بلخ). این گزارش به طور غیرمستقیم بر غنای تمدنی و فرهنگی محیطی که ابوریحان بیرونی در آن پرورش یافت، تأکید می‌کند.
- پیشگام مشاهده علمی – محمد سلیم– اچکزی
این مقاله بر روش علمی ابوریحان بیرونی تمرکز دارد و او را دانشمندی می‌داند که برای اولین‌بار اصول مشاهده، آزمایش و استدلال منطقی را به طور سیستماتیک در مطالعاتش (از نجوم تا زمین‌شناسی) به کار بست. از جمله، به بررسی‌های زمین‌شناسی وی با مشاهده و مطالعه فسیل‌ها اشاره کرده است.
- گلچین کوچکی از آثار البیرونی – ضمیمه ویژه هشت صفحه‌ای
این بخش یک ضمیمه ویژه و خواندنی است که گزیده‌ای از نوشته‌های خود ابوریحان بیرونی را ارائه می‌دهد. این گزیده‌ها، نشان‌دهنده وسعت دید و مطالعات این دانشمند هستند: از استدلال برای کروی بودن زمین و توصیف غواصی با تجهیزات اولیه، تا تحلیل ادیان مختلف و نقل داستان‌های عامیانه.
- بیرونی در برابر ابن‌سینا در جدال قرن – سید حسین نصر
این مقاله به مناظرات افسانه‌ای بین دو نابغه جوان (بیرونی ۲۴ ساله و ابن‌سینا ۱۷ ساله) می‌پردازد. آن‌ها بر سر مسائل بنیادین فیزیک و فلسفه ارسطو، مانند خلأ، حرکت طبیعی اجسام و طبیعت نور بحث می‌کردند. این مناظرات، روحیه پرسشگر و مستقل بیرونی را به خوبی تصویر می‌کند.
- افق‌های گمشده در سرزمین شعر – ذبیح‌الله صفا
نویسنده این مقاله به جنبه ادبی و شاعرانه شخصیت بیرونی می‌پردازد. او که بیشتر به عنوان یک دانشمند شناخته می‌شده، رمان‌نویس و شاعری توانا نیز بوده است. نویسنده با تأسف به گم شدن این آثار ادبی (مانند دو بت بامیان) اشاره کرده و بعد فراموش‌شده‌ای از نبوغ ابوریحان بیرونی را روشن می‌کند.
- «پدر» داروسازی عربی در اسلام قرون وسطی: روش نام‌گذاری دو بخشی برای طبقه‌بندی گیاهان، هفت قرن پیش از لینه- حکیم محمد سعید
این مقاله که ابوریحان بیرونی را به عنوان بنیان‌گذار داروسازی علمی در تمدن اسلامی معرفی می‌کند، بر کتاب داروسازی او (الصیدنه فی الطب) تمرکز دارد و اشاره می‌کند که بیرونی هفت قرن قبل از کارل لینه، از یک روش طبقه‌بندی دو اسمی (Binomial) برای گیاهان استفاده می‌کرده است.
- مهرگیاه جادوگر – گزارش تصویری
یک گزارش تصویری جذاب درباره گیاه مهرگیاه. این گیاه که ریشه‌ای شبیه به بدن انسان دارد، در باورهای قدیمی دارای قدرت‌های جادویی بود. این مطلب نشان می‌دهد که ابوریحان بیرونی حتی این گونه گیاهان و افسانه‌های مربوط به آن‌ها را نیز به طور علمی بررسی و ثبت کرده بود.
- فیلسوفی آزاداندیش- سید حسین نصر
نویسنده این مقاله با بررسی دیدگاه‌های این دانشمند درباره فلسفه، چنین نتیجه‌گیری می‌کند که بیرونی اگرچه پیرو هیچ مکتب فلسفی خاصی نبود، اما فیلسوفی عمیق بود. او با تکیه بر منطق و مشاهده، بسیاری از اصول فلسفه ارسطو را به چالش می‌کشید و دیدگاهی مستقل و یکپارچه به جهان داشت که علم، دین و فلسفه را با هم آشتی می‌داد.
گفتنی است مجله کوریر (پیام یونسکو) قدیمی‌ترین و معتبرترین مجله سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) است که اولین شماره آن در سال ۱۹۴۸ در پاریس منتشر شد..
این مجله در طول دهه‌ها، اگرچه در محتوا و فرم تکامل یافته، اما به سه مأموریت اصلی خود پایبند مانده است: ترویج آرمان‌های یونسکو، حفظ بستری برای گفت‌وگوی بین فرهنگ‌ها و فراهم آوردن محفلی برای بحث و تبادل نظر بین‌المللی.
نشریه پیام یونسکو به شش زبان رسمی یونسکو (انگلیسی، فرانسوی، اسپانیایی، عربی، روسی و چینی) منتشر میشود.
فایل الکترونیکی شماره ویژه ماه نوامبر ۲۰۲۵ این نشریه ـ که به ابوریحان بیرونی اختصاص یافته است ـ به پیوست در دسترس علاقه مندان قرار گرفته است.
ترجمه و تنظیم: شقایق غنیان (کارشناس مرکز اسناد کتابخانه مجلس)