میراث مکتوب -وقف نامه ای از انیس الدوله همسر سوگلی ناصرالدین شاه روی نسخه از بحارالانوار مجلسی برجای مانده که نشان می دهد او یک دوره کامل بحار را وقف کرده است. از این جهت که نشان دهنده برخی از فعالیت های زنان قاجاری در عرصه فرهنگ است، متن وقف نامه را تقدیم می کنم.
پیشتر اشاره به وقف نسخه ای از «بحارالانوار» را توسط «انیس الدوله» همسر رسمی و سوگلی ناصرالدین شاه کردم. اکنون به دلیل اهمیت آن، متن وقف نامه را تقدیم خوانندگان بسیار عزیز می کنم. انیس الدوله یا در اصل فاطمه، دختری یتیم از اهالی روستای امامه ـ روستایی در نزدیکی فشم ـ بود که چوپانی می کرد. شاه در مسیر شکار او را دید و با وی صحبت کرد و عاشقش شد. سپس به حرم سرای شاهی آمد، و پس از مرگ جیران، سرآمد همسران ناصرالدین شاه شد. نشان حمایل آفتاب و تمثال همایونی را دریافت کرد و رئیس اندرونی شاه شد. انیس الدوله در یکی از سفرهای ناصرالدین شاه تا مسکو هم رفت، اما به صلاحدید برخی از همراهان به تهران بازگشت. وی به انجام کارهای خیر می پرداخت و در شمار زنان موثر در این دوره به شمار می آید. وقف نامه زیر شامل وقف یک دوره کامل بحار الانوار است، وطبق آنچه در وقف نامه آمده، تولیت آن به یکی از علمای وقت تهران «آقابزرگ» واگذار شده است. مجلدی از بحار که این وقف روی آن آمده، کتابت سال 1087 هجری است و توسط زین العابدین بن حاجی محمد رارانی کتابت شده است. راران روستایی در خوراسگان ماست که بسیار قدیمی است و مناره ای سلجوقی در آن هنوز برجاست. نکته دیگر این که روی این اثر، یک وقف نامه قدیمی تر هم هست که تمام اسامی و نقاطی که می توانست هویت واقف را نشان دهد، محو شده است. محتمل است که به همین جهت، دوباره توسط انیس الدوله وقف شده تا وضعیت آن از نظر وقفی روشن شود. این نسخه، در کتابخانه ملی نگهداری می شود. این شما و این هم متن وقف نامه با تاریخ 1291 ق
هو الواقف علی الضّمائر
چون واقفان خیرات و راغبان مبرّات را در نزد حضرت پروردگار، اجری بسیار و ثوابی بی شمار خواهد بود، لهذا توفیقات سبحانی شامل حال و کفیل احوال سرکار علیا جناب قمر نقاب صدارت انتساب خورشید احتجاب، مهر سپهر عفت، و زهره زهرای برج عصمت، و گوهر یکتای درج عزّت، خواتون خواتین زمان، و بانوی حرم سرای شاهنشاه دوران، المتمسّکة بالطاف الله الملک المستعان، نوّابه علیّه عالیه «انیس الدّوله» المتعالیه ـ دامت اقبالها و اجلالها گردید ـ که قربة الی الله تعالی و طلباً لمرضاته، وقف مؤبّد صحیح صریح شرعی، و حبس مخلّد ملّی اسلامی اثنا عشری نمودند، این یک جلد کتاب مستطاب بحارالانوار [با] باقی مجلّد[ات] دیگران را بر عموم طالبان علوم دین و پیروان شریعت غرّای سیّد المرسلین ـ صلوات الله علیه و علیهم اجمعین ـ که از تحصیل علوم و مطالعه آن بهره مند و مستفیض گردند، و ثوابی از آن در «یَومَ لاینفَعُ مالٌ و لابَنون» عاید و دستگیر سرکار واقفه معظّمه شود. و تولیت تمام آنها را واگذار و تفویض فرمودند به سرکار شریعت مدار عمدة العلماء الاعلام، و زبدة الفضلا الکرام، العالم الجلیل و الفاضل النبیل، ابوالفواضل و المکارم ذوی المفاخر و المفاخم، العالم الأمعی و الفاضل اللوزعی، حاوی الفروع و الاصول، جامعُ المعقول و المنقول، مرجع الانام و مروّج الاسلام، ملجاء الفقراء، و أب الایتام، عمدة العلماء و المحققین، وفخر الفقهاء والمجتهدین، حجة الاسلام و المسلمین، تاج الحاج و المعتمرین، المتمسّک بعون الله الملک الحق المبین، وحید العصر و فرید الدوران، مجتهد الزمان، آقای کرام و مولای عظام، آقای بزرگوار سرکار شریعت مدار آقای حاجی ملا آقا بزرگ ـ دام مجده و ظله العالی ـ و بعد از ایشان تا اولاد ذکور ایشان هریک از آنها که به مال وقف اصلح بوده باشند، و استعداد فهم و درک عبارات آن را داشته باشند، نسلاً بعد نسل، و بطناً بعد بطن، علی حسب الترتیب، و در صورت عدم اولاد ذکور و انقراض نسل از آنها، تولیت موقوفه راجع است به اولاد ذکور از اولاد اناث سرکار متولّی مزبور، نسلاً بعد نسل و بطناً بعد بطن، و در صورت فقدان اولاد ذکور و انقراض نسل از همه آنها، تولیت راجع است به مجتهد بلدی که این کتاب در آن بلد بوده باشد.
و به مراتب مسطوره صیغه وقف جاری شد، قبض و اقباض و جمیع شرایط وقف به عمل آمد، بحیث لا یباع و لا یوهب و لا یرهن «فمن بدّله بعد ما سمعه، فانّما اثمه علی الذین یبدّلونه».
و کان وقوع ذلک بتاریخ شهر محرّم الحرام من شهور سنه هزار و دویست و نود و یک هجری علی هاجرها، سنه 1291
رسول جعفریان