میراث مکتوب- به تازگی انتشارات ارمغان ادب، مستقر در کاشان، اقدام به انتشار «مقالۀ پنجم» از کتاب نفیس مفتاح الحساب نموده است.
کتاب مفتاح الحساب نوشتۀ «غیاث‌الدین جمشید کاشانی» است که «مقالۀ پنجم» آن توسط محمدرضا عرشی، مورد ترجمه، تحقیق، بررسی و تصحیح قرار گرفته و روانۀ بازار نشر شده است.
دربارۀ مفتاح الحساب
در پیشگفتار کتاب، محمدرضا عرشی، مفتاح الحساب را یکی از مهمترین کتاب‌های ریاضی در دورۀ اسلامی معرفی می‌کند که نگارش آن از سال 824.ق تا 830.ق به طول انجامیده و در نهایت «غیاث‌الدین جمشید کاشانی» نویسندۀ کتاب و از بزرگترین ریاضیدانان و منجمان دورۀ اسلامی، اثر خود را به «الغ بیگ»، فرزند و جانشنین تیمور که به عنوان پادشاهی ستاره‌شناس، ریاضی‌دان و اهل علم و ادب معروف بوده، تقدیم می‌کند.
با این حال کتاب مفتاح الحساب با وجود دو بار انتشار در قاهره و دمشق تا کنون به فارسی ترجمه نشده بود که سرانجام محمدرضا عرشی مقالۀ پنجم از این کتاب را ترجمه، تصحیح و در اختیار دوستداران تاریخ علم و فرهنگ تمدن اسلامی قرار می‌دهد.
غیاث‌الدین جمشید کاشانی کیست؟
محمدرضا عرشی در اثر پژوهشی خود دربارۀ مقالۀ پنجم کتاب مفتاح الحساب، مقدمه را به معرفی به نسبت مفصلی از غیاث‌الدین جمشید کاشانی، نویسندۀ کتاب اختصاص داده ودر آن زندگی، اوضاع و احول شخصی و در نهایت آثار کاشانی و همچنین آثار منسوب به او را بررسی کرده است.
در این مقدمه، غیاث‌الدین جمشید کاشانی ملقب به بطلمیوس ثانی، مولانای اعظم و… معرفی شده که جزئیات دقیقی از زندگی اودر دست نیست، اگرچه گفته شده در دوره او که همزمان با سلطۀ پادشاهان تیموری در ایران بوده، علم ریاضیات و نجوم رونق فوق العاده‌ای می‌یابد و کاشانی به دعوت الغ بیگ، از کاشان به سمرقند سفر می‌کند.
علاوه بر مفتاح الحساب از کاشانی آثار دیگری نیز از جمله رسالۀ سُلّم السّماء(الرسالة الکمالیة)، لباب اسکندری، شرح آلات صدر، زیج خاقانی فی تکمیل زیج ایلخانی، نُزهة الحدائق، تلخیص المفتاح و حداقل هشت اثر دیگر باقی مانده و حتی آثار دیگری نیز به وی منتسب شده است.
آقای عرشی همچنین در این مقدمه حداقل 55 نسخه خطی را از کتاب «مفتاح الحساب» معرفی می‌کند که در کتابخانه‌های مختلفی در ایران از جمله کتابخانۀ ملی ملک، مدرسۀ سپهسالار، کتابخانۀ ملی و آستان قدس رضوی و در خارج از ایران در کتابخانه‌هایی از جمله کتابخانۀ ظاهریۀ دمشق، جامع‌الکبیر صنعا یمن، اسکندریۀ مصر، برلین و پاریس موجود میباشد.
روش ترجمه و تصحیح مقالۀ پنجم مفتاح الحساب
با این حال مترجم ومصحح مقالۀ پنجم مفتاح الحساب، برای ترجمه و تصحیح آن از روشی بینابینی استفاده کرده و و نسخه موجود در کتابخانۀ ملک را در کنار نسخه‌های دیگری در کتابخانه‌های مرعشی، فیضیه و مدرسۀ سپهسالار برای ترجمه و تصحیح مورد بررسی و تحقیق قرار داده است.
شرح و اصل مقالۀ پنجم مفتاح الحساب
بعد از یک مقدمۀ مفصل، محمدرضا عرشی شرح «مقالۀ پنجم مفتاح الحساب» را ارائه می‌کند که این شرح نیز به مانند اصل مقالۀ در چهار باب تنظیم شده است. در این شرح بیشترین تلاش عرشی روان کردن و ارائۀ برخی توضیحات بیشتر پیرامون متن اصلی است و در واقع متن اصلی در این شرح با توضیحات روان‌تری بیان شده است.
از جمله در ابتدای این شرح در تعریف جبر و مقابله گفته شده است:
«جبر و مقابله علمِ به قانونی است که به‌وسیلۀ آن، بسیاری از مجهول‌های عددی از معلوم‌های مخصوص با روش ویژه‌ای شناخته می‌شوند.
و آن معلوم‌ها، یا خودِ اعداد هستند یا به اعتبار مخصوص به اعداد، مانند:جذر و ضلع و نسبت و غیر آن از علوم حساب و هندسه، براساس فهم سؤال کننده معلوم است…..»
بعد از پایان شرح مقالۀ پنجم، خواننده کتاب شاهد ارائۀ متن اصلی مقالۀ پنجم در همان چهار باب و البته ترجمه شده به زبان فارسی میباشد وبعد از آن در بخش دیگر کتاب، متن اصلی مقالۀ پنجم به زبان عربی ارائه شده است.
کتاب در آخرین قسمت خود نمایه‌ها را نیز شامل می‌شود که شامل فهرستی الفبایی از نام اشخاص و کتاب‌های اشاره شده در این کتب است.
غیاث الدین جمشید کاشانی، مفتاح الحساب( مقالۀ پنجم)، کاشان، ارمغان ادب، تصحیح: محمدرضاعرشی، 582 صفحه، بها 60000تومان، 1397