ميراث مكتوب- مدير عامل مركز پژوهشي ميراث مكتوب، در نشستي با عنوان «رونمايي از كتاب اخبار ولاة خراسان» تاليف ابوعلي حسين بن احمد(قرن سوم و چهارم هجري) گفت: نسخه هاي خطي سرمايه هاي فكري، علمي و معنوي هر ملتي است، اما نسخه هاي خطي فارسي و عربي حوزۀ فرهنگي ايران، به دليل كثرت، محتوا و غناي فرهنگي، مايه افتخار و نماينده عظمت تمدن ايراني اسلامي است.
دكتر اكبر ايراني در هشتاد و چهارمين نشست اين مركز كه روز چهارشنبه 2 آذر ماه90 در مجتمع باغ زيبا تهران برگزار شد، افزود: نشست امروز در باره كتاب اخبار ولاة خراسان است كه به همت رادمردانۀ دكتر كاظم بيكي، به زيور تأليف و طبع، جلوه گر شده است. به ايشان خسته نباشيد و دستمريزاد عرض مي كنيم و آرزوي توفيقات بيشتر براي بازسازي جلدهاي ديگراين اثر را داريم. اجازه مي خواهم به رسم معهود جلسات گذشته، يادي بكنم از يكي از بزرگان خطۀ گهرخيز خراسان كه بيش از نيم قرن از عمر خود را در شناسايي، پژوهش و تأليف و ترجمه آثار حوزۀ خراسان شناسي گذاشته، كسي كه اكنون در سن 83 سالگي در بستر بيماري هفته اي چهار بار دياليز مي شود و از بيمارستان كه باز مي گردد، تنها به تنظيم فيشهاي تاريخ و فرهنگ خراسان فكر مي كند. استاد عزيز الله عطاردي نيشابوري عالم وارسته و نستوهي كه از آغاز جواني براي يافتن هرآنچه مربوط به خراسان است، پنج بار به شبه قاره سفر كرد و تمام از راه زمين. براي اين كار، كتابخانه هاي كشورهاي سه قاره آسيا، اروپا و آفريقا را بازديد و فهارس و نسخ خطي آنها را بررسي كرد. او در كتاب خودنوشت روايت عشق كه چه اسم با مسمايي هست، مي گويد:« 110 كتابخانه كشورهاي مذكور را ديده و ميكروفيلم 500 اثر از جمله عرفات العاشقين، تذكره نشتر عشق، كتاب التدوين في اخبار قزوين رافعي و….را اخذ و مورد بررسي و بهره برداري قرار داده است.» او علاوه بر چاپ 50 اثر، تا كنون حدود 10جلد فرهنگ خراسان را منتشر و تدوين 70 جلد ديگر را در دست دارد، خداوند به ايشان سلامتي و توفيق دهد كه بتوانند باقيماندۀ آثار خراسان شناسي خود را عرضه كنند.
وي در ادامه به چند نكته در بارۀ موضوع ما نحن فيه يعني بازسازي نسخه هاي خطي، اشاره كرد و گفت: نسخه هاي خطي سرمايه هاي فكري، علمي و معنوي هر ملتي است، اما نسخه هاي خطي فارسي و عربي حوزۀ فرهنگي ايران، به دليل كثرت، محتوا و غناي فرهنگي، مايه افتخار و نماينده عظمت تمدن ايراني اسلامي است. در طول تاريخ پرآشوب اين كشور، بسياري از اين آثار دستخوش زوال و نيستي قرار گرفته و خبري از اصل آنها در دست نيست، اما خوشبختانه – بيش و كم- اخباري از آنها در كتابهاي بعدي ديده مي شود. ابن نديم در قرن چهارم حدود 7000 كتاب را نام مي برد كه تنها تعداد اندكي از آنها به دست رسيده، همينطور آثار شيعي، از اصول اربع مائه گرفته تا مدينةالعلم شيخ صدوق و بسياري از منابع بحار الانوار كه بعضاً پاره اي از نقول و اقوالي از آنها در متون متأخريافت شده است. طبعاً يكي از راههاي احياي متون كهن، بازسازي و گردآوري و پژوهش درباره آنهاست.
مدير عامل مركز پژوهشي ميراث مكتوب، افزود: بي شك همان گونه كه بر كار تصحيح متون كهن، آثار و فوايد بسياري مترتب است، بر بازسازي نسخ خطي نيز مترتب است. وقتي نسخۀ كهني از يك اثر پيدا مي شود و متني مجدداً مورد بازبيني و مداقه و تصحيح قرار مي گيرد، حقايق بسياري كشف مي شود، وضعيت فصول و مطالب و اشعار الحاقي روشن مي شود. در بازسازي هم وقتي تمام اقوال و نقول يك متن كنار هم چيده مي شود و با هم سنجيده مي شود، اصل و جعل بودن مطالب، الحاقي بودن و نيز ميزان تصرف ايده لوژيك كاتبان آشكار مي شود. چنانچه در همين متن در جايي جلوي نام مبارك امام علي-كرم الله وجهه – است و در جاي ديگر – عليه السلام.
به گفته وي، در روش بازسازي متون، گروهي بر اساس اقدم ضبطها و نقلها به اثبات يا رد انتساب اثر به مؤلف مي پردازند، كاري كه پروفسور فؤاد سزگين در كتاب تاريخ الادب العربي خود كرده است. دكتر سيد حسين مدرسي طباطبايي هم در جلد اول كتاب ميراث مكتوب شيعه، همين روش را در بازسازي منابع شيعي پيش گرفته، البته فقط با دادن شماره جلد و صفحه از نقلها و اقوال 234 نفر از بزرگان و دانشمندان شيعه، راه را براي محققان هموار كرده است. وي بر اساس همين روش، احتمال داده كه بخش عمده اي از بصاير الدرجات الحاقي باشد. نيز احتمال داده رجال برقي توسط شاگردش يا شاگردانش تكميل شده يا الايضاح فضل ابن شاذان تأليف ابن رستم طبري است و جالب است چون در نسخ متأخر، اثربه ابن شاذان نسبت داده شده، مصححان ازهمين نسخ متأخر تبعيت كرده اند. اينجاست كه در تصحيح و بازسازي متون، يافتن اقدم نسخ بسيار ضروري است و اعتماد بر نسخ متأخر راهگشا نيست.
دكتر ايراني با اشاره به اين مهم كه عظمت خراسان را در كثرت و تعدد نسخ خطي مربوط به اين خطۀ پهناور فرهنگي مي توان فهميد، سرزمين خراسان بزرگ را به دليل گسترۀ فرهنگي، اقتصادي، سياسي و تاريخي منشأ خلق بيشترين آثارادبي و علمي دانست و از انتشار بيش از 10 اثر مربوط به حوزۀ تاريخ و فرهنگ خراسان در مركز پژوهشي ميراث مكتوب گفت و افزود: مركز پژوهشي ميراث مكتوب با درك ضرورت كار بازسازي، از آغاز در كنار تصحيح متون، موضوع صناعت و بازسازي متون كهن را در برنامه كاري خود قرار داد. اولين كار در ميراث مكتوب، انتشار بازسازي ديوان ابوبكر خوارزمي توسط دكتر حامد صدقي بود. خوارزمي از شاعران بزرگ خطۀ خراسان، متولد شهر آمل از توابع خوارزم بود. پژوهشگر اين اثر 251 قطعه شعر عربي از يك شاعر ايراني را از لابلاي نسخ خطي و متون چاپي، جست و جو، گردآوري ، بررسي و تبويب كرد. كار ديگر ميراث مكتوب، عقد قرارداد بازسازي تاريخ نيشابور حاكم نيشابوري بود كه آقاي رفيعي علامرودشتي – كه ان شاءالله خدا ايشان را شفاي كامل و عاجل دهد- سالهاست در دست دارند، اميد اين اثر كه گويا بيش از 5 جلد مي شود، آماده چاپ شود. كتاب السياق لتاريخ نيشابور ابوالحسين فارسي نيز مفقود الاثر است و اين كتاب بخشي از تاريخ نيشابور را معرفي مي كند. المختصر را هم محمد كاظم محمودي تحقيق و تصحيح كردند. در چاپ القند في ذكر علماي سمرقند ابو حفص نسفي نيز، هرچند بخشهايي نسبت به چاپ قبل اضافه دارد، ولي هنوز يك جلد ديگر اين اثر مفقود الاثر است. اين اثر را آقاي يوسف الهادي تصحيح كرده اند. تاريخ هرات منسوب به فامي و ديوان منجيك ترمذي هم از ديگر آثار مربوط به حوزۀ تاريخ و فرهنگ خراسان است. اشعار بازسازي شده منجيك ترمذي كه قبلا بخشهايي از آن را دكتر دبير سياقي و دكتر مدبري و دكتر صادقي شناسيايي كرده بودند با شناسايي منابع جديدتر و افزوده هاي بسياري ديگر توسط احسان شواربي مقدم تحقيق شده كه بزودي منتشر مي شود.
وي در پايان ضمن تبريك به دكتر كاظم بيكي، به خاطر اهتمام بليغي كه در گردآوري اخبار اخبار ولاة مبذول داشته اند، گفت: و من صنف فقد استهدف، وقتي كاري چاپ مي شود مورد بررسي و انتقاد قرار مي گيرد، چنانكه مشق نانوشته غلط ندارد و البته هركه بي هنر افتد، نظر به عيب كند، مع الاسف اكنون جامعه فرهنگي و علمي ما دچار پخته خواري و سطحي نگري شده و بيشتر بخاطر اين است كه كسي به نقد توجه نمي كند. طبعا استادان حاضر در جلسه اشكالات كار را همراه با محاسن كار گوشزد و نيز كارهايي كه بايد مي شده، ولي غفلت شده را يادآوري مي كنند تا در چاپ دوم با تجديد نظر و اصلاحات، شكل منقح تري از اثر منتشر گردد.