میراث مکتوب- مجله «علمی پژوهشیِ زبان اردو» (Urdu Research Journal) از دهلی، چهار بار در سال منتشر می شود. در شماره آوریل- ژوئن 2021 مقاله ای درباره نسخه های خطیِ سرزمین کشمیر هندوستان به قلمِ دکتر ظهور احمد مخدومی به چاپ رسیده است. پدر وی مرحوم نظام الدین سحر (1944-2017) از محققان هندوستانی بود که بین سال هایِ 2005 تا 2016 در «پروژة ملّیِ نسخه‌هایِ خطّیِ» (National Mission for Manuscript= NMM) (دهلی) کار می کرد [*] و برای یافتن نسخه های خطی به ناحیه های مختلف کشمیر سفر نمود که در این مقاله درباره برخی از این نسخه های خطی آمده است:
عزیز الله حقانی کتاب«تاریخ عالمِ اسلام» را در مدت 13 سال نگاشت. دستنویس ِ این کتابِ 11 جلدی در «آکادمی فرهنگی»؛ «اداره باستان شناسی»؛ «دانشگاه کشمیر [هندوستان]»؛ «دارالعلوم رحیمیه (در باندی پورا)»؛ «میراث محل (در سو پورا)»؛ «کتابخانه باب العلم(در بدگام) » پراکنده است. نظام الدین سحر (1944-2017) نسخه های خطی بسیاری را در جای جای کشمیر (هندوستان) دیده است در موضوعات: قرآن کریم؛ معلوم دینی؛ تجوید؛ صرف و نحو؛ حدیث؛ فقه؛ منطق؛ کلام؛ اوراد؛ طب؛ فلسفه؛ تصوف؛ نجوم. معمولاً این نسخه هایِ خطی برای خانواده هایی است که نسل در نسل پیش نماز بوده اند یا به تدریس اشتغال داشته اند. برخی از مردم خودشان نسخه های خطی را کتابت می کرده اند. برخی دیگر، نسخه های خطی را از کاتبان می خریدند.
نسخه های خطی تا قرن 12 هجری روی کاغذ دست ساز (= دیسی کاغذ) است. کاغذهای مایل به سفید؛ ضخیم و کلفت. در این کاغذها، مواد شیمیایی بود که کِرم کتاب به آنها نمی توانست آسیب برساند. پس از قرن 12 هجری، علاوه بر کاغذهای دیسی، کاغذهایِ ماشینی هم استفاده می شد. علاوه بر کاغذهایِ سفید؛ رولدار، کاغذهایِ سبز، حریریِِ نیلی رنگ هم استفاده می شود. سرورق و حاشیه ی صفحاتِ نسخه های خطی، با نقش و نگار آراسته می شد. بیشتر نسخه های خطیِ قرآن کریم، پنج سوره (فقط 5 سوره کوتاه قرآنی نوشته می شد)، دلائل الخیرات، کبریت احمر، اوراد و اذکار، در دو صفحه ی ابتدا، وسط و آخر در قسمت های بالا و حاشیه با روشناییِ [مرکبِ] طلایی، نقره ای، زعفرانی و نقش و نگارهایِ زیبا استفاده می شد.
مرحوم نظام الدین سحر نسخه های خطیِ دلربایِ زیادی را دیده است، اما در منطقه «اوری» کشمیر (هندوستان) روستایی به نام «سلام آباد» در دامن کوه واقع است. در این روستا، نسخه خطی زیبایی از قرآن کریم، مرحوم نظام الدین را مسحور کرده بود. نسخه خطی بسیار قدیمی که کاتبِ حرفه ای آن را کتابت کرده بود. دیسی کاغذِ بود و جنس آن چنان مرغوب بود که با سپری شدن زمان، کرم خورده نشده بود. پس از یک هفته جستجو و عرق‌ریزی، مرحوم نظام الدین توانست اوراق پراکنده این نسخه خطی قرآن کریم را گردآوری کند. تعداد اوراق: 385- اندازه: 14 × 23 سانتی متر. دو صفحاتِ ابتدایی، وسط و آخر با نقش نگار و حاشیه های زیبا و جدول مزین شده بودند. علامت هایِ قرائت با روشنایی (مرکبِ) زعفرانی مشخص شده بودند. افسوس که این نسخه خطی کاتب و سال کتابت نداشت. البته مالکِ نسخه خطی می گفت که پدربزرگش این نسخه خطی را برای زمان اورنگ زیب عالمگیر می دانست. در همین خانه، نسخه خطی قرآن کریم در سال 1343 هجری کتابت شده بود. دارای 480 ورق بود. اندازه 20× 32× 6 سانتی متر. کتابت ساده و نفیس بود که با مقوا جلدبندی شده بود. نسخه های خطی دو حزب یا سه حزب از قرآن کریم هم در کشمیر است. بین سطرهایِ برخی از نسخه های خطیِ قرآن کریم ترجمه به زبان فارسی یا کشمیری نوشته شده است.
نسخه خطیِ کاملاً سالمی از «تفسیر حسینی»؛ تفسیری از سوره یوسف با عنوانِ «حدائق الحقائق فی کشف دقائق» دارای 438 ورق؛ اندازه 12× 17 سانتی متر. کاتبِ: معین مسکین (متخلص به مسکین). این نسخه خطی کِرم خورده و افتادگی های زیادی داشت.
نسخه های خطی از کتابهای حدیث: «مشکوة المصابیح»؛ «شرح بخاری»؛ «لب الالباب»؛ «لب الاخبار»؛ «حصن الحصین»؛ «بخاری»؛ «موطا»؛ «بلوغ المرام»؛ «چهل حدیث» (گردآوری: مولانا عبدالرحمن جامی که به نظم فارسی نوشته شده اند).
نسخه های خطی در فقه به زبان عربی: «کنز الدقائق»؛ «مالا بدّ منه»؛ «منیت المصلی»؛ «کیدانی»؛ «شرح وقایه».
نسخه های قصیده هایِ: «بانت سعاد»؛ «بُرده»؛ «خمریه»؛ «جلجلوتیه»؛ «سُریانی»؛ «لامیه»؛ «قطبیه»؛ «الهابیه»؛ «مناجاتِ ابوبکر»؛ «قصیده علی ابن ابی طالب».
نسخه های خطی درباره دستور فارسی و عربی: «زنجانی»؛ «صرف هوایی»؛ «هدایة الرجاء»؛ «دستور الصبیان»؛ «رقعات».
نسخه های خطی درباره تاریخ و زندگی نامه ها: «اکبرنامه» (به نظم – تالیفِ حمیدالله)؛ «نفحات الکبرویه»؛ «مقامات حریری»؛ «حجة الفقراء»؛ «سلطانی»؛ «کراماتِ غازی عبدالله»؛ «فیض الطبیین»؛ «تذکره رفیقی»؛ «ریشمی نامه»؛ «ریشمی نامه بهاءالدین متو»؛ «خاورنامه امیر شاه» ؛ «نسخه تصریح مقامات مخدوم العارفین» (تالیف: علی بن عثمانی- کتابت: عبدالرحمان بن ابوالفتح، سال کتابت: 1136 هجری). این نسخه خطی را مرحوم نظام الدین سحر دیده بود.
همچنین نمونه هایِ اعلایِ خوشنویسی در نسخه های خطیِ فارسیِ: «مثنوی مولانا روم»؛ «مثنوی یوسف زلیخا»؛ «سکندرنامه»؛ «مخزن الاسرار»؛ «سلسلة الذهب»؛ «منطق الطیر»؛ «دیوان حافظ»؛«دیوان حافظ»؛ «دیوان غنی کاشمیری»؛«دیوان بوعل قلندر»؛ «شاهنامه فردوسی»؛ «ورد المریدین»؛ «دستورالسالکین»؛ «سلطانی بهاءالدین متو»؛ «بهار عجم»؛ «گلستان سعدی»؛ «بوستان سعدی»؛ «کریما»؛ «نامه حق»؛ «بدایع منظوم»؛ «تحفه نصائح»؛ «مثنوی شاه شرف‌الدین»؛ «چهل اسرار»؛ «حجة الفقراء» ؛ «تنبیه القلوب»؛ «تحفة العاشقین»؛ «راحت القلوب»؛ «هدایة السالکین».
تالیفاتِ وهابِ حاجنی- کلام وهاب حاجنی بقلمِ وهاب- شاهنامه- مغازی النبی (تالیف: صدیق الله حاجنی)- قصه اصحابِ کهف- اعجاز غریبیه- ردِ وهابی –- سام نامه (تالیف: امیر شاه کریری)- خاورنامه- گلریز (تالیفِ: اسد پری)؛ گلریز، گریس نامه، پیرنامه (هر سه تالیفِ: شاه کرالا واری)- قصه بی نظیر (تالیفِ: عزیزالله حقانی)- مجموعه غزل هایِ شهزادخان- تالیفاتِ علی شاه هریل- شهادت نامه حسین- ده عذاب- جنگ ئبر الالم- معجزه یمن- قصه تمیم انصار- وفات نامه آنحضور [آنحضور= لقب پیامبر اکرم ص]- قصه فرزندان هارون رشید- جنگ زیتون و جنگ تال- خسرو شیرین (تالیفِ محمود گامی)- ضروریات دین (تالیفِ شیخ احمد چوگلی).
اصل مقاله را از اینجا دانلود کنید: 44012763-.pdf
٭پی نوشت:
درباره (National Mission for Manuscript) نگاه کنید به مقاله با عنوانِ: پروژه ملی نسخه های خطی در هندوستان.
ترجمه و خلاصه از مقاله به زبان اردو با عنوانِ: «کشمیر میں مخطوطات کی صورت حال»، مقاله نویس: ظهور احمد مخدومی، مجله «اردو ریسرچ جَرنل»، شماره 26، آوریل- ژوئن 2021، دهلی، هندوستان، صفحات: 37 تا 42.
ترجمه و خلاصه: لیلا عبدی خجسته
منبع: پایگاه خبری نسخ خطی