میراث مکتوب- مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب، نخستین کتاب فارسی دربارۀ زبان‌شناسی و علم‌اللُّغه با عنوان «مُثمِر» نوشتۀ سراج‌الدین علی‌خان آرزو را با مقدمه و تصحیح سیدمحمد راستگو منتشر کرد.
سراج‌الدین علی‌خان آرزو، (1099-1169ق)، شاعر، نویسنده، ادیب و دانشمند برجستۀ سدۀ دوازدهم است که در میان نوشته‌های او کتاب «مثمر» جایگاهی ویژه دارد؛ چرا که این کتاب نخستین کتابی است که در فارسی و در زمینۀ زبان‌شناسی (= علم اللُّغه) نوشته شده است. آرزو کتاب را بر بنیاد کتاب المُزهِر سیوطی (849-911 ق) ساخت و سامان داد و در چهل‌ودو بخش، موضوعات گوناگونی چون ترادف، اشتراک، تباین، توافق، حقیقت و مجاز، اتباع و ابدال و … را در زمینۀ زبان فارسی بررسیده است. وی در لابه‌لای بررسی‌هایش چه بسا به ریشه‌یابی برخی واژه‌ها پرداخته، چنان که پیوند و هم‌ریشگی بسی از واژگان فارسی با زبان هندی را نشان داده است. آرزو به شیوۀ همیشگی‌اش نقد دید‌گاه‌های دیگران را از یاد نبرده، و در همۀ این زمینه‌ها نکته‌سنجی‌ها کرده، و گاه به خطا نیز رفته است.
راستگو در بخشی از مقدمۀ خود به بیان آثار قلمی آرزو می‌پردازد. وی معتقد است که آرزو در برخی از نوشته‌هایش چون مجمع النفایس و عطیّه‌ی کبری بیشتر آثار خود را نام برده و کار پژوهش را آسان ساخته است. اما دربارۀ نوشته‌هایی که به نام او آورده‌اند، چند و چون هست.
مصحح، آثار آرزو را به چند دسته تقسیم کرده است. فرهنگ‌نویسی، نقد ادبی، بلاغت، دستورزبان، شرح‌نویسی، زبان‌شناسی، تذکره‌نویسی و سروده‌ها از جمله زمینه‌های تألیفی آرزو قلمداد شده است.
آرزو در «مُثمِر» چهل‌ودو اصل را بررسی کرده است. در بیانِ معنی فارس و فارسی نخستین اصل است. در بیان آثار و احادیث که در حق زبان فارسی و فارسیان واقع شده و اول کسی که به فارسی شعر گفت، دیگر اصول بیان شده از سوی آرزو است. وی در توضیح این اصل نوشته است که بعضی از ارباب تاریخ گویند: «اول کسی که شعر گفت آدم (ع) بود و در مرثیۀ قابیل پسر خود. و در شعر فارسی جمعی به بهرامِ گور و برخی به پسرِ عمرو لیث نسبت کنند. اما از کتاب دبستانِ ملا موبد چنین معلوم می‌شود که در عهدِ آبادیان که پیش از شدادیان گذشته‌اند، نیز شعرا بودند».
در معرفت فصیح، در معرفت افراد، در بیان مُطَّرد و شاذّ و نیز در معرفت اختلاف لغات از دیگر اصول بیان شده از سوی آرزو در این بخش است.
در بیان تصرف فارسیان در زبان هندی، در معرفت حقیقت و مجاز و در معرفت مشترک، دیگر اصولی است که نگارنده به دست خواننده داده است.
در معرفت حروف دیگر، اصلی است که آرزو در بررسی آن به واکاوی ده‌ها حرف پرداخته است. در بیان کلمات غیر مفرده که برای نسبت و جز آن در فارسی آید، به ترتیب حروف تهجّی پرداخته است.
در معرفت نحت، در امثال و در معرفت مشجّر اصول چهلم تا چهل‌و‌دوم را شامل می‌شود. آیات، روایات، کتاب‌ها و اشخاص، مکان‌ها و ابیات در بخش نمایه‌ها گنجانده شده است.
نخستین کتاب فارسی دربارۀ زبان‌شناسی و علم‌اللّغه، با عنوان «مثّمِر» با تصحیح سیدمحمد راستگو به عنوان سیصد و پنجاه و یکمین اثر از مجموعه آثار مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب منتشر شده است. این کتاب با جلد شومیز به بهای 140 هزار تومان و با جلد سخت به ارزش 150 هزار تومان به فروش می‌رسد.
علاقه‌مندان برای دریافت اطلاعات بیشتر دربارۀ این اثر می‌توانند با شماره تلفن 66490612 داخلی 105 تماس حاصل نمایند.
مریم مرادخانی