میراث مکتوب- «منشآت عبدالله مروارید» تألیف شهاب‌الدین عبدالله مروارید کرمانی متخلص به بیانی (۸۶۵-۹۲۲ق) با تصحیح و تحقیق دکتر اسراء السادات احمدی، عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد واحد اصفهان (خوراسگان) از سوی کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی منتشر شد.
احمدی، مصحح «منشآت عبدالله مروارید» در مقدمۀ خود به زندگانی و شرح احوال مروارید کرمانی پرداخته و در ادامه نوشته است: «بیانی در خط و موسیقی نیز استاد مسلم شناخته می‌شد؛ وی را استاد نسخ و ثلث و چپ‌نویسی و تعلیق دانسته‌اند و همهٔ تذکره‌نویسان این نکته را متذکر شده‌اند:
مضراب مسرت آثارش قوت‌بخش روح و روان و حرکات دست رطوبت افزایش در خواص، زیاده از آب حیوان.
فواید اناملش رقم نسخ بر رقاع و توقیعات استادان زرین قلم کشیده».
به گفتۀ مصصح، بیانی در موسیقی نیز دستی داشته و در زمان خود قانون را بهتر از همه کس می‌نواخته است؛ به گونه‌ای که صاحب تذکرة الشعرا ادعا می‌کند:
«با وجود فضل و استعداد، خطش در زیبایی کجناح الطاووس و انشایش در نیک‌رایی کنشاة النفوس است. نسخش در متانت ناسخ یاقوت است و روح را از دیدن توقیعش غذا یاقوت است. کفایتش دیوان صدرات بقانون ساخت و نوای قانونش دل‌های عشاق را بی‌قانون کرد».
آثار شهاب‌الدین مروارید (بیانی)
به گفتۀ مصصح از تذکره‌ها و کتاب‌های تاریخی چنین بر‌می‌آید که خواجه عبدالله در نظم و نثر بسیار چیره دست بوده است. خواندمیر دربارۀ قلم او می‌گوید: «منثورات مؤلفاتش مثال سخنان سحبان به زیور جواهر آراسته و منظومات منشآتش مانند لآلی بحر عمان از شوائب عیب و منقصت پیراسته، رشحات خامهٔ بدایع‌نگارش به‌سان خط خوبان گل عذرا، دل‌فریب و اثرات کلک لطایف آثارش همچون عقود جواهر ممنون، پر زینت و زیب».
مصحح کتاب «منشآت عبدالله مروارید»، دربارۀ آثار به جا مانده از بیانی به منشآت، دیوان قصاید و غزلیات، مجموعهٔ رباعیات به نام مونس‌الاحباب، تاریخ شاهی، تاریخ منظوم (شاهنامه) و خسرو و شیرین اشاره کرده و نوشته است که بیانی موفق به اتمام مثنوی خسرو و شیرین نشد.
به گفتۀ احمدی، دیگر تذکره‌ها نیز منشآت را جزء آثار بیانی شمرده‌اند و نفیسی معتقد است بیانی را غیر از منشآت توسلی است که «سابقاً در دبستان، کودکان خطوط مختلف و نامه‌نویسی را از آن می‌آموختند و بسیار رایج بوده است» و علاوه بر این «کتابی هم در صنعت انشا نوشته است».
این مصحح در ادامه مقدمه به این مطلب اشاره می‌کند که در برخی کتاب‌های دیگر، منشآت مروارید را شرف‌نامه یا رسالهٔ شرفیه خوانده‌اند که احتمالا بر اساس رباعی‌ای است که در صفحهٔ آغازین شرف‌نامه به چشم می‌خورد:
خاتم لقبی که فخر آدم آمد مقصود وجود هر دو عالم آمد
زو یافت شرف‌نامهٔ نامی وجود آری شرف‌نامه ز خاتم آمد
موضوع نامه‌های منشآت
احمدی در توصیف موضوع و مخاطبان نامه‌های کتاب «منشآت عبدالله مروارید» نوشته است: «منشآت شامل صد و شصت و یک نامه و رقعه است که بلندترین آن فتح‌نامهٔ هند است و کوتاه‌ترین آن رقعه‌های پایانی رساله است که گاهی به بیش از چند سطر نمی‌رسد. موضوع نامه‌ها بیشتر منشورهایی است که پادشاه به وسیلهٔ آن نشانه‌های مختلفی را به افراد داده است؛ همچون نشان صدرات، قضاوت، شیخ الاسلامی، امارت، مهتری، داروغگی، احتساب، ایالت، تولیت، تدریس، اشراف، حکومت و رخصت راه حج و …».
به گفتۀ مصصح این اثر علاوه بر این موضوعات، نامه‌هایی با عنوان نشان بخشش تمغا یا زکات و یا سیورغال در نسخه موجود است. قبرنوشته‌ها و کتابه‌ها عنوان چندین نامه را تشکیل می‌دهد. قبرنوشته‌ها بسیار کوتاه بوده و معمولا سوز و گداز نویسنده را در از دست دادن عزیزی یا بزرگی می‌رساند. کتابه‌ها نیز بسیار مختصر و موجز است و برای سردر خانقاه‌ها، مدرسه‌ها و دیگر اماکن عام المنفعه نوشته شده است و در آن به پادشاه زمان اشاره شده و تاریخ ساخت آن بنا در شعری یا ماده تاریخی گنجانده شده است. نامه‌های پایانی بیشتر در اخوانیات می‌گنجد که در میان آنها مطایبه نامه‌ها نیز دیده می‌شود».
بنا به نوشته احمدی، برخی از نامه‌ها مخاطب شخصی ندارد. بیشتر رقعه‌های پایانی چنین است و اکثرا به دل‌نوشته‌ها می‌ماند که در شکایت از هجران و دوری و دوستی نوشته است. نام بسیاری از رجال سیاسی، درباریان، شاعران و بزرگان این دوره که جزء مخاطبان بیانی در منشآت است در آثار هم‌عصران وی به ویژه در حبیب السیر، دستور الوزرا، بدایع الوقایع، فرائد غیاثی، منشأ الانشا، تحفه سامی و … آمده است.
سبک نثر نامه‌های منشآت
سبک نثر منشآت دیگر بحث مطرح شده از سوی مصحح است که اعتقاد دارد بعد از انحطاط نثر فارسی در دروهٔ تیموری و رواج زبان ترکی در قلمرو زبان فارسی، مترسلانی دیده می‌شوند که همان شیوهٔ قدیم را حفظ کرده و انشاء دشوار و مزین را می‌پسندیدند. شهاب‌الدین مروارید از جمله این دبیران و مترسلانی است که نه رابطهٔ خود را از دبیران و مترسلان پیشین که به شیوهٔ نثر مصنوع و فنی کتابت می‌کرده‌اند گسسته و نه از تأثیر رواج نثر مرسل در دورهٔ تیموری به دور مانده است. نویسندگی و خوشنویسی در خاندان او امری موروثی بود به صورتی که همگی بدین دو هنر منتسب بوده‌اند.
در متن اثر حاضر بیش از پنجاه نشان نوشته شده از سوی بیانی، چندین مکتوب و کتابت و رقعه که موضوعات آن در بالا ذکر شد، آمده است. همچنین خوانندگان در ادامه مطالعهٔ این اثر می‌توانند پیوست‌ها، تعلیقات و نمایه‌ها را که مشتمل است بر آیات، احادیث، اقوال و امثال عربی، جملات دعایی عربی، جملات دعایی فارسی، اشعار فارسی، اشعار عربی، نام‌ها، جای‌ها، اصطلاحات دیوانی و راهنمای تعلیقات و منابع و مآخذ، از نظر بگذرانند.
«منشآت عبدالله مروارید» از سوی کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، به قیمت ۶۰ هزار تومان، منتشرشده است.
مریم مرادخانی