کتابخانه دانشگاه کمبریج، مجموعه نسخه های خطی اسلامی را از طرق مختلف و طی چهار قرن گذشته گردآوری کرده است. بخش عمده این منابع از طریق اهدا مجموعه های شخصی گردآمده که مقارن است با آغاز آموزش زبان عربی در اوایل قرن هفدهم میلادی. معرفی بسیاری از مجموعه هایی که در نوشته حاضر آمده، بر اساس اهمیت تاریخی مجموعه نسخه های اهدایی تنظیم و شرحی نیز در باره هر یک از اهدا کنندگان و در مواردی محتوای هر مجموعه آمده است. در عین حال، در مورد مجموعه های بزرگ تر، نظیر مجموعه نسخه های خطی ارپینیوس(Erpenius)، جورج لویس(George Lewis)، جان لوییس بورکهارت(J.L. Burckhardt)، ادوارد هنری پالمر(E.H. Palmer) ، ادوارد گرانویل براون(E.G. Browne)، شرح مفصل تری ارائه شده است. در اینجا، پیرامون برخی نسخه های خطی منحصر بفرد و مهم توضیحاتی ارائه شده، و نمونه هایی از نسخه های خطی جالب توجه به لحاظ ویژگیهای نسخه شناسی و تذهیب شرح داده شده است. شرحی نیز در مورد نحوه اداره مجموعه های نسخه های خطی در کتابخانه به همراه تاریخچه ای از فهرستنویسی آنها آمده است.
کلید واژه‌ها: کمبریج، اسلامی، نسخه‌های خطی، تاریخ، مجموعه‌داران، مجموعه‌سازی، قرنهای هفدهم تا بیستم، تعلیم زبان عربی، نسخه‌شناسی، فهرستنویسی
مقدمه
کتابخانه دانشگاه کمبریج، قریب به چهار قرن، فعالانه در حال جمع آوری نسخه های خطی اسلامی بوده است. در نتیجه، این کتابخانه، دارای مجموعه ای بزرگ و مهم از نسخه های خطی اسلامی است. اولین نسخه های گردآوری شده، با راه اندازی کرسی مطالعات زبان عربی در دانشگاه، در دهه های نخستین قرن هفدهم پیوند نزدیک دارد. قدرت محرک در ورای این رشد، آبراهام ویل لاک(Abraham Wheelocke(1593-1653)بود. وی عالمی دانشمند در مطالعات ادبیات عربی و آنگلوساکسون ها و همچنین کتابدار دانشگاه از سال 1629 تا 1653 بود. علاقمندی وی به مطالعات ادبیات عربی موجبات گردآوری اولین نسخه های خطی را فراهم آورد. در سال 1632 دستیار وی سِر توماس آدامز(Sir Thomas Adams(1586-1668)، یکی از نمایندگان ثروتمند پارلمان که بعدها شهردار لندن شد، با پیگیری های ویل لاک هزینه های لازم برای پشتیبانی از تاسیس کرسی زبان و ادبیات عرب را تامین و بعدتر مسئولیت آن را عهده دار شد. اوائل قرن هفدهم نقطه عطفی در توسعه مطالعات ادبیات عرب در انگلستان و اروپا به شمار می رود. کمبریج، آکسفورد، پاریس و لیدن، همه به مراکزی مهم بدل شدند. به همین دلیل جمع آوری متون پشتیبانی کننده از مطالعات، برای کسانی که عهده دار این امر بودند اهمیت بسیار زیادی یافت. دلیل افزایش علاقمندی رو به تزاید به مطالعات ادبیات عرب، اهمیتی بود که علما و دانشمندان مسیحی برای ربط و پیوند میان زبان عربی و عبری قائل بودند که می توانست راهگشای درکی بهتر از متن کتاب مقدس گردد. دانش عربی می توانست ارتقاء سطح ارتباط با جوامع مسیحی را که در خاور میانه و در مناطق عرب زبان می زیستند در پی داشته باشد. دانستن زبان عربی به منظور خواندن قرآن به زبان اصلی، با نیت رد عقاید و باورهای(مسلمانان) در آن زمان، و احتمال تغییر کیش مسلمانان به مسیحیت یکی از انگیزه های قوی آن دوره بشمار می آمد. جامعه مسلمان در قرون میانه، اکتشافات و پیشرفت های چشمگیری در زمینه طب و ریاضیات بدست آورده بود. مسلمانان بخشی از این دانش را از منابع دنیای باستان کسب کرده و اروپاییان فاقد آن بودند. اما دانشمندان اروپایی اشتیاق فراوانی برای کسب مجدد آن دانش ها داشتند. و بالاخره آنکه، تسلط به زبان عربی امتیازی مهم برای انجام مقاصد سیاسی یا فعالیت های تجاری به حساب می آمد. به عنوان مثال،کمپانی لوانت(Levant Company)، که به سال 1592 تاسیس و در شهر های حلب و ازمیر مستقر بود، ارتباط تجاری مهمی با کشورهای اروپا ایجاد کرد و از جمله فعالیت های موفق آن، انتقال منابع خطی بود که امروزه در مجموعه های اروپایی نگهداری می شوند.
از جمله نخستین نسخ خطی اسلامی کمبریج، یک نسخه ی قرآن(li.6.48) است که توسط ویلیام بِدوِل(willian Bedwell) در سال 1631 به دانشگاه کمبریج داده شد. بِدوِل (1561-1632) به دلیل آنکه اولین استاد در انگلستان بود که در قرون وسطی سعی مجدانه در مطالعات زبان عربی بخرج داد شهرت داشت. او بیشتر اوقات، استادی منزوی و گوشه نشین بود، اگرچه دانشجویان را آموزش می داد و مکاتباتی هم با اساتید زبان عربی در انگلستان و اروپا داشت. مانع جدی در پیشرفت او فقدان متون اصلی به زبان عربی بود. او دریافت که در دسترس نبودن لغتنامه ها، منابع دستوری و آثار ادبی قابل دسترس برای او، پیشرفت او را محدود و کند کرده است. در سال 1592 کار بر روی نگارش لغتنامه عربی خود را آغاز کرد. پروژه ای که تا پایان عمرش ادامه یافت و نسخه ی چاپ نشده آن در مجموعه کتابخانه نگهداری می شود (Hh.5.1-7, Hh.6.1-2).
دو برگ از لغتنامه عربی ویلیام بدوِل(1561-1632) که آن را در سال 1631 به کتابخانه دانشگاه کمبریج اهدا کرده است(Hh.6.1, f. 182-183).
بخش عمده از مجموعه نسخ خطی موجود، به کتابخانه اهدا شده یا میراث اساتید و مسافرانی است که اغلب آنها -و نه همه – با دانشگاه کمبریج مرتبط بوده اند. سایر آثار خطی توسط کتابداران خردمند دانشگاه کمبریج که در توسعه مجموعه همکاری داشتند طی قرن ها خریداری گردیده است. سیاهه کامل اهدا کنندگان شامل هفتاد اسم از کسانی است که گاهی فقط یک یا دو نسخه اهدا کرده اند یا وقف کنندگان مجموعه های بزرگ بوده اند نظیر: توماس ارپینیوس(Erpenius)، جورج لویس(George Lewis)، جان لوییس بورکهارت(J.L. Burckhardt)، ادوارد هنری پالمر((E.H. Palmer، و ادوارد گرانویل براون(E.G. Browne). لیست تاریخی مهمترین مجموعه ها در زیر آمده است. برخی از توضیحات از لیست های اولیه اندرو دالبی(Andrew Dalby) برداشت شده است. شماره های بازیابی آن دسته از نسخ خطی مجموعه های شخصی، در صورتی که شماره ها به صورت متوالی باشند آمده است.
منشاء و خاستگاه
1632- ارپینیوس: مجموعه نسخ خطی عربی دانِ هلندی توماس فن ارپ(Thomas Van Erpe)(1584-1624)، مشهور به ارپینیوس، از بیوه او خریداری شده است. ارپینیوس، استاد ادبیات زبان عربی دانشگاه لیدن(1613-1624)، شهرت زیادی در مطالعات ادبیات عرب در سرتاسر اروپا داشت. در طول عمر خود مجموعه ای ارزشمند از متون عربی را گردآورد و در هنگام مرگ نابهنگامش بر اثر بیماری طاعون به ساال 1624، حدود 90 نسخه خطی، 150 کتاب چاپی و نشریات چاپی عربی از خود به جای گذاشت. در آن زمان قرار بود تا همه این منابع به دانشگاه لیدن فروخته شود و در این خصوص مذاکراتی هم با بیوه ی ارپینیوس صورت گرفته بود.
در همان زمان، در دانشگاه کمبریج، ویل لاک، اشتیاق زیادی برای ایجاد مجموعه ای از متون عربی داشت و بخوبی می دانست که نسخ خطی ارپینیوس مجموعه ای ارزشمند به شمار می رود. در 1625، جورج ویلرز، دوک اول باکینگهام(1592-1628)، و دوست شاه جیمز اول، در سفری تجاری از شهر لاهه دیدن می کرد. او از علاقه دانشگاه کمبریج به مجموعه ارپینیوس اطلاع داشت و با پیشنهاد پرداخت 500 پوند پول نقد به بیوه ارپینیوس برای خرید نسخه های خطی، در این مذاکرات پا درمیانی کرد. متعاقبا این نسخه ها به سرعت به انگلستان انتقال یافتند و دانشگاه لیدن که در انجام این معامله کُند عمل کرده بود سردرگم و مغبون شد.
جورج ویلرز، دوک اول باکینگهام(1592-1625)، رییس دانشگاه کمبریج از سال 1626 تا 1628 که مجموعه نسخ های خطی توماس ارپینیوس را خریداری کرد
سال بعد، دوک مذکور به ریاست دانشگاه کمبریج منصوب شد. او دریافت که هدیه دادن نسخ خطی می تواند اعتبار و شهرت او را افزایش دهد. هر چند که قتل وی در سال 1628، زندگی سیاسی او را بی سرانجام گذاشت و مجموعه نسخه های خطی جزو اموال بیوه او، کاترین، دوشس(بانوی دوک) باکینگهام شد و برای چندین سال، تا زمان رفع مشکلات وصیتنامه دوک، در اموال او باقی ماند. با خواهش ویل لاک و سایرین از دوشس برای انتقال مجموعه به کتابخانه، بالاخره، این مجموعه به سال 1632 به دانشگاه کمبریج رسید.
در قدیمی ترین لیست ها در کتاب اهدا کنندگان کتابخانه(Oo.7.52)، این تعداد 87 نسخه خطی ذکر شده که از این میان 58 نسخه به زبان های عربی و فارسی است. مابقی به زبان های عبری، سریانی، و زبان مالی و یک نسخه ی چاپی چینی است که تا به امروز قدیمی ترین نسخه چاپی چینی در مجموعه کتابخانه کمبریج است. نسخه های موجود مجموعه ای علمی شامل کتابهای دستور زبان و لغتنامه ها ، متون قرآنی و تفاسیر و شعر است. اینها همان متونی بودند که ویل لاک برای تحقیق و آموزش بسیار به آنها نیاز داشت. در این مجموعه نسخه ای از انجیل ترجمه شده به زبان عربی نیز وجود دارد(Gg.5.33).
این مجموعه، بنیان مجموعه نسخ های خطی خاور میانه در کتابخانه را پایه گذاری کرد و بعدها، تا حدودی در نتیجه دستیابی به این مجموعه، سایر مجموعه ها نیز به آن پیوستند.
1655- هوبارت: نیکلاس هوبارت(Nicholas Hobart(1605-1657)، ابتدا دانشجو و بعدها عضو کالج سلطنتی شد(1624-1650). مدتی بعنوان منشی در خدمت سِر توماس بندیش(Sir Thomas Bendish) بود. بعدها در سال 1647 به عنوان سفیر و نماینده در امور کمپانی لوانت در شهر قسطنطنیه منصوب شد. این مجموعه شامل 17 نسخه خطی در ادبیات عرب، و فارسی و ترکی است که عمدتا لغتنامه ها، صرف و نحو، واژه نامه و کتب تاریخی را در برمی گیرد.
1715- جورج اول: نسخ اهدایی از سوی پادشاه جورج اول(King George I (1660-1727)، مجموعه ای ارزشمند برای کتابخانه فراهم آورد که طی سالهای دراز توسط عالم دانشمند جان مور(John Moore(1646-1714)، اسقف شهر اِلی(Ely انگلستان) گردآوری شده بود. پس از درگذشت مور، کتابخانه وی توسط پادشاه خریداری و سال بعد به کتابخانه اهدا شد. این مجموعه عمدتا به زبان انگلیسی و زبان های اروپایی بود. شامل 000/30 جلد که تقریبا 1800 نسخه خطی را شامل می شد و از این میان حدود 60 نسخه خطی اسلامی به زبان های عربی، فارسی و ترکی بود. اینکه چگونه جان مور به این مجموعه دست یافته است روشن نیست. اما حداقل بخشی از آنها از مجموعه استاد فرانسویِ زبان عربی، ایساک کازوبن(Issac Casaubon)(1559-1614)، که کتابخانه اش به فرزندش مریک(Meric) به ارث رسید و او پس از فوت پدرش آن را به مجموعه داران فروخته بود، تعلق داشت. این مجموعه اسلامی موضوعات مختلف زیادی را شامل می شود نظیر متون مذهبی، و البته نمونه هایی از آثار منظوم و تاریخی. بخصوص باید به نسخه جالب و خارق العاده ” El breve compendio de Nuestra santa ley alcunna” اشاره کرد که رساله ای است در عجمیه(Aljamiado) که در دهه سوم قرن شانزدهم در اسپانیا سروده شده است(Dd.9.49).
1727- لوییس: یکی از مجموعه های اهدایی مهم، توسط جناب/کشیش جورج لوییس(George Lewis)(تاریخ درگذشت 1730) به کتابخانه اهدا شد. او یک کمد، شامل 76 نسخه خطی عربی و فارسی(به شماره های Add.178-254) به همراه برخی منابع بدیع و نادر از هند را به کتابخانه اهدا کرد. این منابع کماکان در همان کمد چوبی تیره رنگ با دستگیره های برنجی، در پاگردان پله های طبقه چهارم کتابخانه کمبریج نگهداری می شود. لوییس، در اصل تحصیل کرده کویینز کالج بود و این مجموعه را زمانی که در مستعمره کمپانی هند شرقی در قلعه سنت جورج(شهر مدرَس کنونی) کشیش بود، بین سال های 1692 تا 1714 جمع آوری کرد. او زبانشناسی با استعداد، و متبحر در زبان فارسی بود. زمان حضورش در هند همزمان بود با رشد روزافزون علاقمندی انگلستان به دستیابی به نسخه های اصلی متون از کشورهای خاورمیانه و هند. این مجموعه عمدتا شامل نسخ خطی فارسی و برخی نسخ عربی و هندی است. متون موجود شامل متون قرآنی، لغتنامه ها، متون حماسی و تاریخی و متون شعری، از نظامی، سعدی و حافظ است. در کنار نسخ خطی، کلکسیونی از سکه های نادر و کمیاب، سنگ وزنه، کتیبه های سنگی و دو سری کارت های ورقبازی مینیاتوری نیز به چشم می خورد. در قرن هجدهم، این مجموعه کمیاب، بازدیدکنندگان از کتابخانه را به خود جلب می کرد. فهرست مجموعه نسخ خطی موجود در آن زمان، که به احتمال لوییس، خود آن را تهیه کرده، فهرستی از نسخه ها به همراه شرحی مختصر از آنها را به دست می دهد(Add.2587). یک نسخه خطی مذهَّب بسیار زیبا، در موضوع جهان شناسی، با عنوان عجائب المخلوقات از زکریا قزوینی(1203-1283)، به طور جداگانه توسط پسرِ آرکدیکون لوییس(Archdeacon Lewis) در سال 1770 به کتابخانه اهدا شد(Nn.3.74 ).
1806- کمپانی هند شرقی: سه نسخه مذَّهب بسیار ظریف شامل یک جلد قرآن(Nn.3.75)، کلیات سعدی(Add.270)، و شاهنامه فردوسی(Add.269) از مجموعه کتابخانه تیپو سلطان توسط روسای کمپانی هند شرقی ، به کتابخانه کمبریج اهدا شده است. پس از آنکه تیپو سلطان در سال 1799 توسط نیروهای انگلیسی شکست خورد و کشته شد کتابخانه بزرگ او به دست کمپانی هند شرقی در کلکته افتاد. نسخه کلیات سعدی و شاهنامه دارای یادداشتی است با مضمون از “کتابخانه، ساختمان هند شرقی، 15 آگوست 1806” با دست خطِ چارلز ویلکینز(Charles Wilkins)(1749-1836) دانشمند برجسته شرقشناس و کتابدار کمپانی هند شرقی.
1806- بوکانان: جناب کشیش کلادیوس بوکانان(Claudius Buchanan(1766-1815) کشیش کمپانی هند شرقی بود. بعد ها به تدریس ادبیات باستانی در کالج فورت ویلیام در کلکته پرداخت. وی در سفرهایش به هند، نسخه های خطی را جمع آوری نمود. عمده منابع اهدایی وی به کتابخانه به زبان عبری و سریانی است. او همچنین فرمانی مذَهّب به زبان های عربی، فارسی و ترکی را به مارکوس ولزلی(Marquess Wellesley) رییس نظارت بر فورت ویلیام(Fort William)( پانویس= یک شهرک در بریتانیا که در هایلند اسکاتلند واقع شده‌است) به زبان فارسی اهدا کرد.
1819- بورکهارت: جان لوییس بورکهارت( John Lewis Burkhardt)(1766-1815)، کاشف و سیاح سوییسی است. وی اصالتا اهل شهر بازل بود. اما پس از سفر به لندن و ملاقات با سِر جوزف بانکس(Sir Joseph Banks)، رییس انجمن مطالعات آفریقا، ماموریتی را پذیرفت که طی آن می بایست به اکتشاف شمال قاره آفریقا، از قاهره تا رود نیجر اقدام و سرچشمه این رود را بیابد. جهت آمادگی برای این سفر، به دانشگاه کمبریج رفت تا در آنجا زبان عربی، طب و معدن شناسی بیاموزد. در آنجا، او دوست مادام العمر ادوارد دنیل کلارک(Edward Daniel Clark)(1769-1822) شد که سیاح وکلکسیونر آثار عهد عتیق و استاد معدن شناسی بود. بورکهارت از سال 1809 تا 1817 به سفر در مناطق خاور نزدیک در سوریه، اردن، مصر و عربستان پرداخت. او قرن ها جزو اولین اروپایی هایی بود که از شهر پترا (اردن) دیدن، و مدت زمانی را نیز در مکه توقف نموده بود. وی در طول سفرهایش نسخه های خطی عربی را خریداری می کرد بطوری که مجموعه ای بزرگ و عظیم از نسخ خطی گردآورد. او منتظر ماند تا کاروانی مناسب از شترها بیابد تا ماموریت اصلی خود برای پیمودن مسیر رود نیل تا رود نیجر را کامل کند اما انتظارش بی نتیجه ماند. نهایتا بیمار و در اکتبر 1817 از دنیا رفت و در قاهره به خاک سپرده شد.
او مجموعه خود را که بالغ بر 300 نسخه خطی عربی بود به پاس ایامی که در دانشگاه کمبریج دانشجو بود و شاید هم تحت تاثیر دوستی اش با ادوارد دانیل کلارک که بعد ها کتابدار کتابخانه شد، به کتابخانه دانشگاه کمبریج واگذار کرد. شماره بازیابی این مجموعه: Qq.1-300، و شامل بسیاری از قدیمی ترین نسخ خطی عربی است که برخی از آنها مذهّب و برخی نیز دارای خطی بسیار ظریف و زیبا هستند. این مجموعه شامل متون تاریخی مهم، اشعار عربی قدیم، داستانهای عامیانه، و یک متن کامل از کتاب اَلف لَیلَه و لَیلَه (هزار و یک شب) در چهار جلد است(Qq.106-109). همچنین، این مجموعه دارای قدیمی ترین متن عربی نوشته شده بر کاغذ(متعلق به سال 1037 میلادی) و شامل دو متنِ کتاب المعمّرین و کتاب الوصایا از ابو حاتم سهل بن محمد سجستانی(Qq.285) است.
1867 تا 1869- لافت(Lofft): مجموعه ای از 32 نسخه خطی فارسی و عربی که توسط روبرت املین لافت(Robert Emlyn Lofft)(1783-11847) از هند و در سالهای 1804 تا 1820 که در ستاد ارتش بنگال سمت مترجمی داشته گردآوری کرده است. این مجموعه توسط پسر وی، آر. ای. لافت اهل ناحیه تروستون هالِ شهر سنت ادموندز(شرق انگلستان)، در اختیار کتابخانه قرار گرفت. این مجموعه عمدتا شامل کتب صرف و نحو، نسخه های تاریخی و آثار شعری به شماره های: Add.407-430 و 580-588 است.
1871- ویلیامز: هنری گیریفین ویلیامز(Henry Griffin Williams)(1817-1870) دانشجوی دانشگاه کمبریج بود و بعدها عضو هیئت مدیره کالج امانوئل شد. وی در سال 1842 طی حکمی به خدمت کلیسای شهر ایلای(Ely) درآمد. او از سال 1854 تا 1870 مقام استادی زبان عربی را در اختیار داشت و به هنگام مرگ مجموعه ای بالغ بر یکصد جلد نسخه خطی عربی و فارسی با محتوای زبان، شعر و تاریخ از خود بجای گذاشت. معلوم نیست این مجموعه چگونه گردآوری شده، اما او به کمک احمد فارِس الشدیاق(1805-1887) کتابی کاربردی در باب دستور زبان عربی منتشر ساخته است. فارِس، ادیبی با توانمندی علمی فراوان و دارای ارتباطات علمی زیاد بود. او به بسیاری از مناطق خاورمیانه و اروپا سفر کرد و مدت کوتاهی نیز در کمبریج بسر برد. بنا بر این، می توان احتمال داد که در جمع آوری این مجموعه سهیم بوده باشد. این مجموعه با شماره های Add.746-800 ثبت شده است.
1873-1874- رایت: ویلیام رایت(William Wright)(1830-1889) از محققان و ادیبان دانشگاه کمبریج بود که پیشتر در هاله، لیدن، لندن و دوبلین به تحقیق پیرامون متون عربی و سریانی اشتغال داشت. او همچنین به سبب فهرستنویسی مجموعه های نسخ خطی سریانی در موزه بریتانیا و دانشگاه کمبریج فردی صاحب نام بود. وی از سال 1870 تا 1889استاد زبان عربی در دانشگاه کمبریج بود و بعد از فوت، 21 نسخه عربی و فارسی صرف و نحو و شعر به شماره های : Add.743, 886-888, 10791094در کتابخانه به جا گذاشت. برادر او دکتر دنیل رایت(1833-1902) نیز مجموعه ای فاخر و عالی از نسخه های خطی قدیمی تبتی و هندی از نپال برای کتابخانه کمبریج گردآوری نمود.
1878- پالمر: ادوارد هنری پالمر(Edward Henry Palmer)(1840-1882) اصالتا اهل کمبریج بود، همانجا بزرگ شد و در همان شهر به مدرسه رفت. در 1860 جایی برای مطالعه در کالج سنت جانز در اختیارش قرار گرفت و بعد ها عضو هیئت مدیره آن شد. او استعداد بالایی در یادگیری زبان ها داشت و بخصوص در یادگیری زبانهای اردو، فارسی و عربی به سرعت پشرفت نمود. در 1867، از سوی انجمن اکتشاف فلسطین(Palestine Exploration Society) برای پیوستن به یک سفر اکتشافی انتخاب شد تا در سرزمین سینا به اکتشاف بپردازند. هدف عمده در این سفر بررسی شواهد و مدارک کشف شده در اسمی مکان ها (شهرها، روستاها، رودها و …) و کتیبه هایی بود که می توانست زوایای تاریک داستان مهاجرت قوم یهود از مصر را روشن سازد. آنها تلاش داشتند تا رد مسیری را که یهودیان باستان برای رسیدن به شبه جزیره سینا طی کرده اند بیابند. او پس از اتمام سفرهایش، به کمبریج بازگشت و در آنجا به مطالعه و ایراد سخنرانی پرداخت و نهایتا در سال 1871به مقام استادی زبان عربی رسید. در این مدت، او یک لغتنامه فارسی و یک کتاب صرف و نحو عربی به نگارش درآورد و اشعاری را ترجمه کرد. اما به احتمال یکی از مشهورترین آثار او ترجمه قرآن است.
زندگی پالمر در ژوئن 1882 با سرانجامی تلخ به پایان رسید. از او خواسته شد تا در یک ماموریت جاسوسی سری برای دولت بریتانیا شرکت کند و به منطقه سینا برود. دولت گلداستون به این تصمیم رسید که حمله به مصر تنها راه از بین بردن تهدید بر علیه منافع بریتانیا است، منافعی که از سوی جنبش ناسیونالیت های عرب به خطر افتاده بود. در یک ماموریت سری از پالمر خواسته شد تا نظر و رویکرد قبایل عرب در مورد این حمله را معلوم نماید و وفاداری آنان نسبت به احمد عرابی پاشا، رهبر ناسیونالیست ها را درهم بشکند. وی در حالی که همراه دو تن از افسران نظامی قصد ملاقات با رهبران بادیه نشینان عرب و تدوین توافقنامه صلح را داشتند، در تله سربازان دشمن افتاده و زندانی شدند. صبح روز بعد نیز اعدام شدند. یک گروه تجسس جنازهای آنها را به انگلستان بازگرداند و در سرداب کلیسای جامع سنت پل به خاک سپردند. کل نسخه های خطی متعلق به پالمر که احتمالا همه آنها را در ماموریت اکتشافیش به سینا گردآوری کرده بود، از وصی وی سی.اف.تیرویت دراک(C.F. Tyrwhitt-Drake) که در سفرها، پالمر را همراهی کرده بود، در سال 1878 به کتابخانه کمبریج رسید. این مجموعه شامل قطعات ناقصی از متن قرآن بر روی پوست هستند که از قدیمی ترین مجموعه های موجود در کتابخانه به شمار می روند و تاریخ آنها به قرنهای هشتم و نهم میلادی بازمی گردد. این مجموعه به شماره های Add.1115-1150 قابل بازیابی است.
1888- باجر: 18 نسخه خطی توسط بیوه وی از مجموعه جناب جورج پرسی باجر(Gorge Percy Badger)(1815-1888) به کتابخانه اهدا شده است. او استاد زبان مالتی و عربی، همچنین مبلغ مسیحیان نسطوری بود. در دوران جوانی سفرهای زیادی به کشور مالت، خاورمیانه و هند داشت. او آثاری در باره تاریخ عرب، ادبیات و در مورد سفرهایش نوشته و در سال 1881 لغتنامه انگلیسی- عربی خود را به اتمام رساند. مجموعه او شامل یک نسخه از لغتنامه و یادداشت هایی است که در تدوین آن نوشته است. متون عربی به شماره های Add.2890-2914 قابل بازیابی است.
1889- چانس: فرانک چانس(Frank Chance)(1825-1897) یکی از اعضای کمیته ویرایش نسخه استاندارد کتاب عهد عتیق بود. او طب خوانده بود و به طبابت اشتغال داشت. در عین حال استادی برجسته در زبان عبری و زبان شناسی توانا بود. او 18 نسخه خطی عربی عمدتا پیرامون زبان عربی، و مابقی شامل داستان های عامیانه را برای کتابخانه به ارث گذاشت. این مجموعه به شماره های Add.3482-3499 قابل بازیابی است.
1894- روبرتسون اسمیث: ویلیام روبرتسون اسمیت(William Robertson Smith)(1846-1894) در نزدیکی آبردین(اسکاتلند) به دنیا آمد. بعدها در دانشگاه آبردین به تحصیل مشغول شد و پس از آن تصمیم گرفت که به کلیسا بپیوندد. بین او و جان فرگوسن مک لنان(John Ferguson MclLennan) دوستی نزدیکی برقرار شد. مک لنان او را به مطالعه مردم شناسی اجتماعی تشویق و سوق داد که مهمترین تاثیر را در زندگی و افکار او بجای گذاشت. در 1870 به استادی زبان عبری در کالج فری چرچ آبردین(Aberdin Free Church)) برگزینده و به سمت کشیش آنجا منصوب شد.
در 1875 کار نوشتن تعدادی از مقالات پیرامون کتاب مقدس در ویرایش نهم دایره المعارف بریتانیکا(Encyclopedian Britannica)به عهده او گذاشته شد. او این مقالات را بدون صحه گذاشتن بر متن کتاب مقدس بعنوان حقیقتی ادبی به نگارش درآورد. ناظران پژوهشی کالج مدعی شدند که مقالات وی با مقام معلمی او در کلیسا مغایرت دارد. واکنش او، درخواست برای برگزاری دادگاهی به منظور بررسی بدعتکاری اش بود که در نتیجه آن، از مقام استادیش عزل شد.
در 1883 به کمبریج رفت و به مقام استادی زبان عربی رسید(1889-1894)، عضو هیئت علمی کالج کریست شد و پست کتابدار دانشگاه را نیز بدست آورد(1886-1889). او نسخ های خطی اش را که عمدتا متون عربی و مابقی فارسی و ترکی بودند اهدا کرد. این مجموعه شامل لغتنامه ها، نسخ تاریخی و شعری و ترجمه های عربی از انجیل به شماره های بازیابیAdd.3174-3203 هستند.
1894- تی. بروکس بامپستد(T. Brooks Bumpstead): وی اهدا کننده نسخه تذهیب شده بسیار نفیسِ خمسه نظامی گنجوی است. این نسخه دارای سی تصویر از اشعار متن است که به سبک هندی نقاشی شده اند. تاریخ نسخه معلوم نیست اما سبک آن نشان می دهد که احتمالا متعلق به قرن 17 است(Add.3139).
1894- بنسلی: بیوه روبرت لوباک بنسلی(Robert Lubbock Bensly)(1831-1893) که کتب و نسخ خطی کتابخانه همسرش را که دانشمندی برجسته در زبان عبری و سریانی و انجیل بود به کتابخانه اهدا کرد. شهرت وی به دلیل دقت بالا در کار با متون و تسلط کامل به ادبیات سریانی بود. او از سال 1864 تا 1876 سمت کتابدار ارشد کتابخانه کمبریج را به عهده داشت و در سال 1887 به سمت استادی عربی لرد آلمونر(Lord Almoner’s Professor of Arabic) منصوب و تا پایان عمر این سمت را در اختیار داشت. او تنها دو بار به خارج رفت و هر بار نیز به مصر سفرکرد. در سفر دوم به دیدن صومعه سنت کاترین در شبه جزیره سینا رفت تا نسخه خطی ناخوانایی از انجیل به زبان سریانی را که مدتی قبل توسط اگنس لوییس و مارگارت گیبسون کشف شده بود بازخوانی نماید. سفر وی به سینا، طولانی مدت و پرمشقت بود. بنسلی سه روز پس از بازگشتش به کمبریج در سال 1893 از دنیا رفت. مجموعه وی شامل 62 نسخه خطی عربی، سریانی و برخی نسخ فارسی شامل متون داستانی و افسانه است. این مجموعه به شماره های Add3210-3272 ثبت شده است.
1900- ویلکینسون(Richard James Wilkinson): مجموعه ای از 62 نسخه خطی مالایایی(Malay) که توسط آر. جی. ویلکینسون(1867-1941) به کتابخانه اهدا شد. این مجموعه عمدتا شامل داستان های کوتاه ، تاریخ ایران و تاریخ ایران و هند به شماره های Add.3755-3816 است.
1903- کاول: ادوارد بایلز کاول(Edward Byles Cowell)(1826-1903) اولین استاد زبان سانسکریت دانشگاه کمبریج از سال 1867 تا پایان عمرش بود. او به زبان فارسی نیز علاقه مند و یکی از مترجمان بنام اشعار فارسی بود. در 1858 بود که نسخه ای از رباعیات عمر خیام را در کتابخانه انجمن آسیایی در کلکته پیدا کرد یک نسخه از آن را به لندن برای دوست و شاگردش، ادوارد فیتزجرالد فرستاد که ترجمه مشهوری از آنرا در سال ۱۸۵۹ منتشر نمود. با مرگ وی، 63 نسخه خطی فارسی عمدتا تاریخی و شعر به شماره های ثبت OR.235-296 به کتابخانه اهدا شد.
1916- لسترنج: گای لسترنج(Guy Le Strange)(1854-1933) اصالتا بریتانیایی و به خاطر کتابش به نام: فلسطین در زمان فرمانروایی مسلمین که در سال 1890 منتشر شد، معروف است. وی به دلیل کارهایی که در زمینه جغرافیای تاریخی خاورمیانه و تصحیح متون جغرافیایی ایران انجام داده شهرت دارد. او 2 نسخه خطی به شماره های G.5 و G8 و مجموعه ای از نامه هایش به ادوارد گرانویل براون(Edward Granville Browne) را به شماره های L.1-3 به کتابخانه داد. این مجموعه در فهرست چاپی براون آمده است.
1924- آدی: والتر سیبالد آدی(Walter Sibbald Adie)(1872-1956) عضو کالج ترینیتی و از سال 1896 تا 1929 در خدمت هیات اجرایی خدمات کشوری هند(Indian Civil Service) بود و از مجموعه داران نسخ خطی بود. در سال 1924 کتابخانه کمبریج 72 نسخه ی خطی عربی و فارسی از مجموعه او را برای کتابخانه انتخاب کرد. این مجموعه شامل نمونه هایی نفیس و ذیقیمت از نسخه های خطی دارای خوشنویسی و تذهیب به شماره های ثبت OR.1042-1635 است.
1934- براون: ادوارد گرانویل براون(Edward Granville Browne)(1862-1926) یکی از اساتید بنام در زمینه زبان ها و فرهنگ های خاورمیانه بود. در ابتدا قصد داشت رشته پزشکی را دنبال کند اما به عنوان یک جوان اخبار مبارزات
عکسی از ادوارد گرانویل براون که حوالی سال 1900 گرفته شده است
ترک ها بر علیه روسیه و جنگ میان ترکیه و روسیه در سال 1877-1878 توجه و علاقه مندی او را به ترک ها جلب کرد. این علاقه مندی، او را به مطالعه زبان ترکی سوق داد و از آن زمان به بعد دلبستگی اش به مطالعه زبان ها و فرهنگ ممالک خاورمیانه تا پایان عمرش ادامه یافت. در 1882 سفری کوتاه به استانبول داشت. در ماه مِه 1887 پس از دریافت بورس تحصیلی در کالج پمبروک(Pembroke College) مجالی یافت تا به سفر بپردازد. او خاطرات سفر خود به ایران در سالهای 1887 تا 1888 را در کتابش با عنوان: یک سال در میان ایرانیان روایت کرده است. او به سرتاسر ایران و به بسیاری از شهرها و روستاهای آن سفر کرد و با ساکنان آنها ملاقات و معاشرت داشت. در این سفرها تعدادی نسخه های خطی نیز جمع آوری کرد که در بازگشتش از سفر آنها را به کمبریج آورد.
پس از بازگشت به دانشگاه کمبریج به تدریس زبان فارسی پرداخت و بعدها استاد زبان عربی شد(1902-1926). مهمترین اثر وی تاریخ ادبیات ایران است (1906-1924). علاقه مندی او به دین اسلام تنها متوجه عقاید و تفکرات اسلامی رایج نبود بلکه در باره فرقه بابیه مطالب و نوشته های بسیاری منتشر ساخت. براون، همچنین حامی و هوادار انقلاب ملت ایران (1905-1909)بود و نقشی تاثیرگذار بر روش سیاسی و تصمیمات دولت بریتانیا(در قبال ایران) داشت. او مستقیما با مقامات حکومتی ایران مکاتبه و آنان را به منزلش در کمبریج دعوت کرد. با شکست مشروطه خواهان، او از میدان سیاست کناره گرفت و مابقی عمر خود را صرف فعالیت های علمی نمود.
مجموعه نسخ خطی 468 جلدی او با خرید 2 نسخه ی فارسی شعری در سال 1882 به هنگام سفرش به استانبول آعاز شد. در واقع، هسته اصلی این مجموعه، در طول سفر یکساله اش به ایران(1887-1888) ، با خرید 30 جلد نسخه خطی در باره بابیه شکل گرفت. از سال 1890 با خرید نسخه از سایر مجموعه ها ، پیوسته بر تعداد این مجموعه افزوده شد. از جی جی نامن(J.J. Naaman) در بغداد 39 نسخه ی خطی در سال 1917، از مجموعه هوتوم شیندلر(Albert Houtum-Schindler) 64 نسخه ی خطی، و در سال 1920 از مجموعه بلشاه(Belshah) 100 نسخه خطی خریداری کرد. مجموعه وی در بردارنده موضوعات متنوعی است اما غالب آنها متون شعری است و البته به سبب علاقه مندی اش به طب در دوران جوانی، تعدادی نسخ خطی طبی ارزشمند هم در میان این مجموعه به چشم می خورد. بعدها فهرستی از مجموعه براون توسط شاگرد و جانشین وی پرفسور رینولد آلین نیکلسون (Reynold Alleyne Nicholson(ینولد آلین نیکلسون تاد سخ خطی طبی ارزشمند هم در میان این مجموعه به چشم می خورد. ر مجموعه ها به طور پیوسته افزایش یافت. ) منتشر شد.
1936- لوییس و گیبسون(Lewis and Gibson): اگنس اسمیت لوییس(Agnes Smith Lewis 1843-1926) و خواهر دوقلویش مارگارت دانلوپ گیبسون Margaret Dunlop Gibson (1843–1920) ، از اساتید زبان سامی بودند. در اسکاتلند به دنیا آمده و پدرشان تا آن حد متول بود که هزینه های تحصیل و فعالیت های علمی و سفر به اروپا و خاورمیانه را فراهم نماید. هر دو در یادگیری زبان پراستعداد و باهوش بودند، بطوری که در سال 1890 به دانشگاه کمبریج راه یافته و مطالعه زبان سریانی را آغاز نمودند. چندین بار به سفرهای اکتشافی به شبه جزیره سینا رفتند و در سال 1892 در صومعه سنت کاترین چندین نسخه از قدیمی ترین انجیل های سریانی شناخته شده تا آن زمان را پیدا کردند که انگیزه و جانی تازه به تحقیقات پیرامون انجیل بخشید. آنها همچنین با پیدا کردن مجموعه مشهور کتابخانه جنیزه قاهره با همراهی سلیمان شوستر(Solomon Schochter) به شهرتی بیش از پیش دست یافتند. به جز این موفقیت ها، آنها به طور مرتب به خرید نسخه های خطی می پرداختند. یک نمونه بسیار جالب خرید نسخه ای است که در سال 1895 در قاهره صورت گرفته است. این نسخه یک طِلس(کاغذ یا صحیفه ای که پس از محو کردن نوشته های اولیه، دوباره روی آن می نوشتند. Palimpsest) است که در بردارنده لایه های متون عربی و سریانی و از جمله بر برگی از آن متنی بسیار قدیمی از قرآن(به شماره Or.1287) نوشته شده که در سطور بعد توضیحات بیشتری پیرامون آن خواهید خواند.
1943- گایر اندرسون: روبرت گرنویل گایر-اندرسون(Robert Grenville Gayer-Anderson 1881-1945) ، در ابتدای زندگی یک نظامی بود و زمانی نیز در ارتش مصر خدمت کرد. مدتی بعد در قاهره ساکن شد و به کار گردآوری اشیاء عتیقه پرداخت. هم او مجسمه مشهور باستت(باستت یکی از خدایان باستان مصر به شکل شیر ماده است) را به موزه بریتانیا و دیگر اشیاء عتیقه را به موزه فیتز ویلیام(در شهر کمبریج)اهدا کرد. نسخه های خطی اهدا شده از سوی وی(به شماره های Or.1354-62) شامل نسخ خطی عربی و فارسی و من جمله نسخه ای از شاهنامه فردوسی است(Or.1354).
1945- نیکلسون: رینولد الین نیکلسون(Reynold Alleyne Nicholson )(1868-1945) تاریخ نویس و مترجم متون ادبی بخصوص متون عرفانی فارسی بود. از سال 1926تا 1934 کرسی زبان عربی موسوم به کرسی سر تامس اَدم ((Sir Thomas Adam به عهده او گذاشته شد. او 186 نسخه خطی عربی، فارسی و ترکی برای کتابخانه به ارث گذاشت. بسیاری از آنها را از پدر بزرگ خود جان نیکلسون(John Nicholson) که به تجارت در خاورمیانه اشتغال داشت و مشوق او در گام نهادن در این راه بود به ارث برده بود. موضوع نسخه های این مجموعه بسیار متنوع است. اما بیشتر آنها نسخ ادبی و مذهبی هستند که نمایانگر علاقه او به ادبیات عرفانی است. این مجموعه با شماره های Or.1415-1588 و OR.1662-1675 ثبت شده است.
1977- میکایلیدز: جورج آناستازی میکایلیدز(George Anastase Michaelides) (1900-1973) ، تاجر عتیقه در قاهره بود. او علاقه ای وافر به تاریخ و فرهنگ مردم مصر، از تمدنهای باستانی آن گرفته تا عصر اسلام داشت. او مالک مجموعه ای بزرگ از تک برگ های پاپیروس، پارشمن(Parchment)، و کاغذ بود که بعد ها در سال 1977 توسط کتابخانه خریداری شد. حدود 1700 نسخه عربی، و مابقی به زبان های یهودی-عربی( Judaeo-Arabic)، عبری و قبطی هستند که قدیمی ترین آنها متعلق به سال 707 میلادی است. این مجموعه شامل نامه های شخصی، متون حقوقی، متون مالی، و ادبی، دستورالعمل پخت غذاها و سایر اسناد است. این مجموعه ثبت و لیست برداری شده؛ برخی از آنها ، و عمده ی نسخ عربی آن فهرست نویسی شده است. دسترسی به این مجموعه از طریق نشانی http://cudl.lib.cam.ac.uk/collections/michaelids امکان پذیر است.
محتوا و موجودی
تعداد کل نسخه های اسلامی حدود 4500 اثر مجزا است که برخی از آنها، با هم، در یک جلد صحافی شده است. از کل نسخ موجود، حدود 2200 نسخه به زبان عربی، 2000 نسخه به زبان فارسی، حدود 300 نسخه به زبان ترکی عثمانی و تعداد کمی به زبان مالایی و دیگر زبان ها است. 64 نسخه متعلق به پیش 1495 میلادی، و 28 نسخه دیگر بی تاریخ هستند که گمان می رود متعلق به قرن های 10 تا 15 میلادی باشند. این نسخه ها از نواحی مختلف دنیای اسلامی گردآوری شده اند: از شبه جزیره عربستان گرفته تا ترکیه، شمال آفریقا، عراق، ایران، اسپانیا، شمال هند و جنوب شرقی آسیا. بسیاری از نسخ های این مجموعه نسخه های کتابت شده از نسخ موجود است که برخی از آنها نسخه هایی منحصر به فرد به شمار می روند.
این مجموعه بخصوص به لحاظ دارا بودن نسخه های قرآن-کامل یا ناقص- مهم به شمار می رود. این نسخه ها تقریبا هیچ نمونه ای در هیچ جای دیگر ندارند. بسیاری از نسخ موجود نیز همین طور هستند: من جمله قطعه هایی از قرآن به خط حجازی و کوفی(که اخیرا سبک عباسی نامیده می شود) و تاریخشان به سده های اول اسلامی بازمی گردد. یکی از این قطعه ها که به احتمال متعلق به قرن هشتم میلادی است، به خط حجازی و شامل آیاتی از سوره الانفال است(شماره: Add1125). قطعاتی نیز متعلق به قرن نهم میلادی به خط کوفی و شامل آیاتی از سوره آل عمران و دارای یادداشتی است که نشان می دهد آماجور الترکی، حکمران دمشق آن را به عنوان وقف ، در سال 875 م. به مسجد طیر(Tyre) اهدا نموده است(به شماره: Add1116). بعد ها اوراق قرآن آماجور پراکنده و به مجموعه های مختلف راه یافت و فقط بخشی از این اوراق به کتابخانه دانشگاه کمبریج راه یافته است.
قطعه چهار برگی مجزا از یک قرآن به خط حجازی متعلق به قرن دوم هـ . ق./ هشتم م. که آیاتی از سوره الانفال را بر آن نوشته اند و متعلق به ادوارد هنری پالمر است(Add.1125)
یکی دیگر از نسخه های ارزشمند قرآن که پیشتر هم به آن اشاره شد، طِلس لوییس(Lewis) است که روی پارشمن نوشته شده و شامل برگه هایی قدیمی از قرآن است(Or.1287). متن نوشته شده در لایه بالای(طِلس) شامل مجموعه ای از مواعظ مسیحی به زبان عربی متعلق به اواخر قرن نهم یا اوایل قرن دهم است. برخی از متون زیرین به زبان سریانی و برخی نسخه ترجمه شده انجیل به زبان یونانی است. در میان صحافی های سریانی 44 برگ دستنوشته عربی قدیمی به صورت شطرنجی تا صفحه بالایی روی هم قرار گرفته و آنگونه که آگنس لوییس گفته اینها متون قرآن هستند. این متون توسط همکار وی جناب آلفونز مینگانا(Alphonse Mingana 1878-1937) نیز که بیشتر به دلیل ارتباطش با مجموعه های خطی در دانشگاه بیرمنگام شهرت دارد بررسی شد. وی اظهار کرده که این متن، متعلق به قرآنی قدیمی و شامل تلفظ های مختلف کلمات قرآن است که از قدیم وجود داشته است. در سال 1902 این نسخه خطی در لندن دوباره مجلد شد و بلافاصله از سوی نمایشگاه بین المللی لاپزیک(آلمان) به امانت گرفته شد تا به نمایش گذاشته شود. اما با وقوق جنگ جهانی اول ناپدید شد. برای سالهای طولانی، محل نگهداری آن معلوم نبود اما سرانجام پیدا شد و در سال 1936، بنا بر وصیت نامه آگنس لوییس به کمبریج بازگردانده شد. پژوهشگران امروزه نیز به مطالعه و رمزگشایی این متن ادامه می دهند. اخیرا با تصاویری که با دستگاههای طیف نما و در زیر نورهای پیشرفته تهیه شده در حال بررسی لایه های زیرین متن هستند. آنها نظرات اولیه در مورد این متن را بخصوص نظرات مینگانا را زیر سئوال برده اند.
قرآن های قدیمی دیگری نیز در این مجموعه وجود دارد من جمله نسخه ای که صفحات افتتاح آن به سبک مملوک(Add.838) و نسخه دیگر که در اسپانیا تهیه شده دارای آرایه هایی به سبک مغربی است(Dd.2.54). از حدود قرن یازدهم حرکتی در جهت تهیه قرآن هایی با تزیینات مفصل و استادانه به راه افتاد و سبب شد تا قرآن های بسیار مزیّن تولید شود. در این مجموعه نمونه هایی از چندین نسخه قرآن های تذهیب شده بسیار عالی از قرن های شانزدهم به بعد وجود دارد که متعلق به ایران و شمال هند هستند. یک نمونه بارز از چنین قرآن هایی، نسخه ای است که صفحات افتتاح آن بسیار مزیّن بوده و سخاوتمندانه از برگ های طلایی در تزیین آن استفاده شده است. این نسخه در سال 1840 در ایران و برای یکی از شاهزادگان حاکم نوشته شده است(Add.576).
این مجموعه همچنین به لحاظ دارا بودن کتاب های کاغذی نظیر نسخه ی دلائل الخیرات و منابع تفسیر قرآن در سبک های مختلف غنی است. یکی از تفاسیر موجود، یک نسخه قدیمی فارسی در کتابخانه است که تاریخ آن 1231 م. است. اگر چه ادوارد براون این نسخه را بسیار قدیمی تر از این تاریخ و احتمالا متعلق به قرن دهم و حتی قرن نهم می داند. این نسخه معروف به تفسیر کمبریج(Mm.4.15) قدیمی ترین نسخه موجود از یک تفسیر قرآن فارسی است. این نسخه از مجموعه ارپینیوس و شامل تفسیر نیمه دوم قرآن به زبان فارسی قدیم به همراه متن عربی است. این مجموعه همچنین تعداد کمی نسخه های انجیل شامل یک نسخه انجیل مترجَم به زبان عربی( Gg.5.33)، متعلق به مجموعه ارپینیوس و یک نمونه از ترجمه انجیل به زبان فارسی از مجموعه لوییس است(Add.230).
این مجموعه همچنین به لحاظ دارا بودن متون دستوری و فرهنگ نگاری، که بویژه در مجموعه های اهدایی اولیه دیده می شود مهم بشمار می آید. این امر نشانگر نیاز گردآورندگان نسخ خطی در قرن هفدهم برای دست یافتن به متون مرتبط با یادگیری زبان در زمانه ای است که در انگلستان چنین متونی کمیاب و دسترسی به منابع مفید برای یادگیری زبان با دشواری زیاد همراه بوده است. یکی از نسخه های قابل توجه، شرح المکودی(به تاریخ 1404)، در باره یکی از رایج ترین نسخه های صرف و نحو به نام الفیه ابن مالک(به تاریخ 1274) است. ویژگی این نسخه آن است که شرح و حواشی را مالک قبلی آن، توماس ارپینیوس، که خود نویسنده نخسین کتاب علمی صرف و نحو عربی در اروپا به نگارش درآورده است. ارپینیوس بعد ها کتاب صرف و نحو عربی خود را نوشت که به عنوان یک کتاب درسی معیار(استاندارد) در مراکز آموزشی اروپا، قرن ها مورد استفاده قرار داشت. به دلیل مشکلات ناشی از عدم دسترسی به لغتنامه ها، نمونه های برجسته ای از این دست آثار توسط استادان انگلیسی تالیف شد، نظیر لغتنامه ویلیام بِدوِل(Hh.5.1-7) که پیشتر به آن اشاره شد و لغتنامه قرن نهم از جورج پرسی باجر(Add.2904-5). جورج لوییس نیز تلاش کرد تا یک لغتنامه فارسی به نگارش درآورد اما کار او ناتمام ماند(Add.253).
بخش نخست(حرف الف) لغتنامه ناتمام فارسی-لاتین تالیف جورج لوییس(d.1830)
مجموعه کتابخانه کمبریج دارای آثار فراوان تاریخی، علمی و ادبی است. یکی از معروفترین نسخه های تاریخی این مجموعه تاریخ جزیره سیکیلیا(سیسل) است که به شرح وقایع نخستین حمله مسلمانان به سیسیل در سال 827 تا 965 پرداخته و حوادث رخداده تحت حکومت مسلمانان را شرح می دهد(Dd.5.35.2). نسخه تاریخی دیگر کتاب تاریخ احمد ابن ابی یعقوب به تاریخ 1684است(Qq.10) . یک نسخه دوجلدیِ ترجمه تاریخ طبری به زبان ترکی (Mm.4016) در اینجا نگهداری می شود.
تاریخ احمد بن ابی یعقوب
این مجموعه دارای نسخ خطی طبی فراوانی است که بیشتر آنها توسط توماس ارپینیوس که به نسخ طبی اسلامی بسیار علاقه مند بود ارزشیابی شده است. ادوارد گرانویل براون که خود طب خوانده بود، علاقه ی ویژه ای به گردآوری نسخ طبی که بسیاری حاوی نقاشی، نمودار و مجدول بودند داشت. در اینجا نسخه ای از آناتومی(کالبدشناسی) به همراه تصاویر بدن وجود دارد به نام تشریح المنصوری نوشته منصور ابن محمود ابن احمد که در حدود سال 1400 شخصی صاحب نام شد(P.22). همچنین در اینجا نسخه ای از کتاب بسیار ارزشمند قانون ابن سینا وجود دارد که به راه های درمان بیماری های چشم، گوش، دهان و زبان پرداخته است(P.5). یک نمونه از نسخ ریاضی نسخه اقلیدس است که بعد از کتاب ثابت بن قره الحرانی، به احتمال متعلق به قرن سیزدهم است(Add.1075).
تعداد نسخه های ادبی تا پیش از رسیدن مجموعه لوییس در سال 1727 چندان زیاد نبود. بعد از آن تعداد آثار شعری، که شمار بسیاری از آنها به زبان فارسی است بر تعداد این مجموعه افزود و در حال حاضر بالغ بر 600 نسخه است. مجموعه لوییس، خود، شامل بسیاری از آثار شاعران بنام فارسی نظیر فردوسی، رومی، سعدی، حافظ، نظامی و نیز آثار بسیاری از نویسندگان کمتر شناخته شده است.
در مورد نسخ عربی نیز دو نسخه از آثار بسیار قدیم شعر عربی شامل دیوان الحماسه از ابو تمّام حبیب بن اوس(Qq.213, 296) متعلق به تاریخ های 1172 و 1196 و یک نسخه کامل اَلف لَیه و لَیلَه(هزار و یک شب) (Qq.106-9) و نسخه کامل سیره عنتر(Qq.94-105) که هر دو جزو مجموعه برکهارت است در مجموعه کتابخانه قرار دارند.
تقریبا همه نسخه هایی که منشاء خاورمیانه دارند به طرق مختلف، آنگونه که پیشتر شرح داده شد، به کتابخانه راه یافته اند. اما بخشی کوچک و در عین حال بسیار جذابِ مجموعه، دستنوشته هایی است که توسط استادان انگلیسی و اروپایی برای استفاده خودشان نوشته اند. در مواردی، آنها نسخ مورد مطالعه خود را حاشیه نویسی یا یادداشت نویسی کرده اند و آرشیوی از یادداشت ها یا مکاتباتشان را به جا گذاشته اند. لغتنامه های دستنویس بدوِل و لوییس که پیشتر به آنها اشاره شد متعلق به قرن هجدهم هستند. دفترچه های یادداشت جان لوییس بورکهارت نشان می دهد او در تلاش برای یادگیری صرف و نحو عربی به منظور مسافرت به حلب(Aleppo) است. همینطور یادداشت ها و نامه هایش که در طول سفرش به سوریه و مصر نوشته است در اینجا نگهداری می گردد(Add.273, 282). همچنین پاکت های نامه، طرح ها، و یادداشت های سفر بورکهارت بعد از درگذشت وی به کتابخانه ارسال شده است(Add.173-185).
بعدها از اساتید کمبریج شامل ویلیام روبرتسون اسمیث، ادوارد گرانویل براون، رینولد آلین نیکلسون ، روبرت لوباک بنسلی، جورج پرسی باجر، و آرتور آربری نمونه های فراوانی از ترجمه ها و یادداشت های کاری شان در مجموعه کتابخانه کمبریج باقی ماند. بسیاری از این مجموعه ها در فهرست آرشیو کتابخانه به نامه Janus به نشانی http//janus.lib.cam.ac.uk قابل بازیابی است. نوشته های ادوارد براون شامل مکاتبات وی با رهبران باب و پاسخ های آنها و نیز اسناد مهم و منحصر به فردی در مورد گسترش بابیگری و مکاتباتش در ارتباط با علایق سیاسی وی به جنبش مشروطه ایران در سال های 1905-1909 است.
نسخه شناسی
تقریبا همه نسخه های خطی به شکل مجلدات قطور(codex volumes) هستند. در عین حال، تعداد کمی از متون بر روی طومار نوشته شده که برخی به صورت تک برگ و برخی نیز متون ناقص را شامل می شوند. برخی نیز بر روی چوب یا چرم نوشته شده اند. بیشتر نسخ بر روی ورق پوستی(vellum) یا کاغذ نوشته و جلد آنها نیز عموما از چرم است. اما هستند نسخه هایی که جلد چوبی دارند و تعدادی نیز دارای جلد های لاکی تزیین شده هستند. بیشتر جلدسازی ها اصالتا متعلق به کشورهای خاورمیانه است با مشخصه عطف ساده و لولای لِسان در لبه جلوی نسخه. در اینجا نمونه های فراوانی از جلد سازی های مزیّن همراه با نقش کاریِ ساده، برخی با حاشیه های ضربی، و برخی با طرح های تُرَنج تُرَنج(قاب قابی) نگهداری می شود. در عین حال، بعضی از مجموعه ها مثل بخش اعظم مجموعه بورکهارت، دوباره به سبک اروپایی تجلید شده اند و این کار احتمالا پس از وردشان به کتابخانه صورت گرفته است. برخی نسخ نیز آنطور که به نظر می آید، قبل یا بعد از ورود به کتابخانه مرمت شده اند.
نسخ موجود به خط های مختلف نوشته شده اند. متداول ترین خطی که در نگارش نسخ خطی عربی بکار رفته خط قدیمی نَسخ با برخی تفاوت های منطقه ای است. اما بسیاری دیگر از خط های تزیینی تر نیز وجود دارد که در نوشتن خطوط بالای صفحه و یا صفحات افتتاحِ نسخ بکار رفته است. دو نمونه از قرآن های بسیار قدیمی موجود به خط حجازی نوشته شده اند و متعلق به قرن هشتم و شبه جزیره عربستان هستند. در اینجا بیش از یکصد قطعه خطی وجود دارد که به خط کوفی نوشته شده اند. از جمله قطعاتی از قرآن از مجموعه ادوارد هنری پالمر. در برخی از نسخ مغربی از رنگهای بیشتری استفاده شده شامل زرد، سبر و آبی که در این نسخه ها مرسوم است. یکی از قطعات زیبای قرآن متعلق به سال های پایانی قرن سیزدهم است که همه متن آن با مرکب طلا و تجوید رنگی به خط کوفیِ نسبتا زاویه دار نوشته شده است(Or.476).
نسخ موجود در مجموعه دارای نمونه های فراوان از خط بسیار عالی و برخی مخصوصا برای به نمایش گذاشتن مهارت خوشنویسی نوشته شده اند. از جمله اینها مرقعِ تصویری مجموعه لوییس است که نمونه ای از آثار خوشنویسی است که جناب لوییس بنا به علاقه شخصی خود گردآوری کرده است(Add.254). عمده این آثار شامل نامه هایی است که به نشانی لوییس ارسال و به خط فارسی، عربی و ترکی نوشته شده است و تقریبا شامل همه سبک های خوشنویسی است که عموما در ممالک اسلامی آن زمان بکار می رفته است. در اینجا آلبومی از نمونه های خوشنویسی به سبک های مختلف نسخ شامل منتخبی از آیات قرآن و حدیث(Oo.6036) و آلبومی از خوشنیوسی فارسی است که به شکلی منظم(harmonica style)، تا شده است(Or.2509).
نمونه آثار تذهیب شده
بخش اعظم نسخه های خطی این مجموعه ساده و بی پیرایه است، حتی نسخه های بسیار قدیمی آن. اما هستند نسخه هایی که به شکلی بسیار ظریف تدهیب شده و اغلب بسیار زیبا و دارای ریزه کاری های فراوانند و نشان دهنده مهارت بسیار عالی و هزینه بالای تولید نسخه است. نمونه ای از اینها، سه نسخه خطی است که از سوی کمپانی هند شرقی در سال 1806 به کتابخانه اهدا شده است. نسخه خطی قرآن(Nn.3.75) در قطع رحلی بزرگ که خاستگاه آن کتابخانه تیپو سلطان است. این نسخه دارای صفحه افتتاح مزدوج با دو ترنج تزیینی و سرلوحه مزدوج مذهّب به همراه دو پیشانی ظریف شامل سوره فاتحه است. در پایان متن اصلی نیز صفحات مزدوج دعا و فالنامه آمده است. تذهیب گر، سخاوتمندانه از طلا و سنگ لاجورد و رنگهای قرمز و سبز در تزیین نسخه استفاده کرده و در جاهایی در متن، مرکب سفید بکار برده است. تاریخ کتابت در نسخه نیامده، اما تاریخ های مالکیت در سالهای 1618 و 1655 در ابتدای نسخه آمده است.
نسخه بعد، نسخه شاهنامه فردوسی(Nn.3.75) از همان مجموعه است که به زیبایی تذهیب شده و یازده صفحه آن دارای نقاشی هایی تمام صفحه از داستان های متن است. صفحه مزدوج آغازین به تخت نشستن سلیمان و بلقیس را به تصویر کشیده و در پی آن صفحه تذهیب شده بسیار ظریفی نقش بسته که در آن از طلا و سایر رنگها استفاده شده است. این نسخه به احتمال در قرن 16 یا 17 م. استنساخ شده است. به نظر می رسد نقش مُهری که در صفحه اول این نسخه آمده متعلق به محمد قلی قطب شاه(1565-1612)، سلطان گُلکُنده(هندوستان) است که تاریخ 1604/1603 را نشان می دهد.
مورد سوم، نسخه کلیات سعدی (Add.270) از همین مجموعه است. این نسخه نیز دارای صفحات تذهیب کاری شده بسیار ظریف و مجموعه ای از نقاشی هایی است که در صفحات وسط نسخه قرار دارد. نسخه ای نفیس از خمسه نظامی(Add.3139) در سال 1894 به کتابخانه اهدا شده که متعلق به قرن هفدهم یا پیش از آن بوده، و دارای صفحات تمام مینیاتور است که صحنه هایی از کتاب را به تصویر کشیده است. مجموعه جورج لوییس دارای چندین نمونه از نسخه های تذهیب شده است. اما شاخص ترین نمونه از اینها، نسخه ای است فارسی از کتاب عجائب المخلوقات و غرائب الموجودات، متعلق به قرن شانزدهم و پر از تذهیب کاری که از سوی پسر وی اهدا شده است(Nn3.74). متن، دارای شاهد و مثالهای عربی است که با طلا نوشته شده، و دارای نقاشیهای مینیاتور مُذهّب متعدد و جداول رنگی است.
بجز قرآن ها و متون شعری، نمونه هایی از نسخ طبی و علمی دارای طرح و جدول، و آثار جغرافیایی دارای نقشه و طرحِ بعضا رنگی نیز به چشم می خورد. کتاب صور الاقالیم از مجموعه براون دارای نقشه های نموداری جالبی از خاور میانه و منطقه مدیترانه است(K 1).
فهرست نویسی نسخه های خطی
در گذشته چندین بار تلاش هایی صورت گرفته تا فهرست کاملی از نسخ اسلامی تهیه شود. بعضی از مجموعه ها دارای فهرست اولیه از موجودی نسخه ها است که توسط خود مالکان تهیه شده، نظیر فهرست لوییس از مجموعه متعلق به خودش(Add.2587) و فهرست توصیفی کشیش کلادیوس بوکانان از موجودی مجموعه اش(Add.4223).
در خصوص نظام شماره دهی مجموعه، شیوه کار به این صورت بوده که به نسخه های گردآوری شده از سال 1632 تا اوائل قرن 19، به محض ورود به کتابخانه شماره بازیابی Dd. تا Oo. به همراه شماره های متوالی اختصاص یافته است. شماره های متوالی افزوده(Add or Addition) با ورود مجموعه لوییس در سال 1727 ابداع شد و با ورود دائمی نسخ افزوده که در قرن های هجدهم و نوزدهم صورت گرفت افزایش یافت. با ورود مجموعه بورکهارت در سال 1819 ، از شماره و حروف Qq. استفاده شد. در سال 1901، شماره های متوالی و حروف Or.بکار برده شد و همچنان تا به امروز برای نسخ های تازه دریافت شده بکار می رود.
نخستین فهرست چاپی جامع توسط پروفسور ادوارد گرانویل براون تدوین و در سال های 1896، 1900 و 1922 منتشر گردید که پیشتر به آن اشاره شد. این اقدام براون بر پایه بررسی های مفصل او پیرامون کلیه نسخ خطی موجود در مجموعه های آن زمان صورت پذیرفت. مجموعه خود او نیز توسط شاگردش پروفسور رینولد آلین نیکلسون، فهرست نویسی و در سال 1932 منتشر گردید. در سال 1952 آرتور آربری اقدام به تهیه فهرستی از نسخه های خطی کرد که پس از خاتمه کارِ فهرست های براون به مجموعه کتابخانه اضافه شده بودند. از آن سال به بعد، اقدام دیگری برای تهیه فرست های جامع صورت نپذیرفت تا آنکه در سال 2010 ، کمیته نظام های اطلاعاتی مشترک(Joint Information Systems Committee= JISC)، کمک مالی در اختیار دانشگاه آکسفورد و کمبریج قرار داد تا مشترکاً اقدام به تهیه فهرست پیوسته(on-line)مجموعه نسخ خطی اسلامی در کتابخانه بادلیان(Bodleian) و کتابخانه دانشگاه کمبریج نمایند. این طرح در سال 2012 و با نام” فهرست” به اتمام رسید. دسترسی پیوسته به فهرست از طریق وبگاه www.fihrist.org.uk امکان پذیر است. اخیرا نیز تعداد بیشتری از کتابخانه ها با هدف توسعه فهرستگانی(union catalogue) از مجموعه های نسخ خطی در سرتاسر بریتانیا به این طرح پیوسته اند. در سال 2012 کتابخانه دانشگاه کمبریج “کتابخانه دیجیتال” خود را راه اندازی کرد که در بردارنده مجموعه نسخ خطی اسلامی ارزشمند و رو به تزاید به همراه اطلاعات کامل برگه فهرست نویسی و تصاویر با کیفیت از متن کامل نسخ است. این کتابخانه از طریق وبگاه cudl.lib.cam.ac.uk در دسترس قرار دارد. در این سایت تصویر برخی از نسخ ذکر شده در این نوشته نیز قابل بازیابی است.
واضح است که مجموعه نسخ خطی اسلامی از جایگاهی برجسته در توسعه آموزش و فراگیری زبان عربی که از اوایل قرن 17 در انگلستان و در سایر کشورهای اروپای غربی گسترش یافت برخوردار است. حرکت و رشد در این حوزه، بشدت وابسته به مجموعه نسخ خطی بوده که توسط تعدادی از اساتید فداکار و خستگی ناپذیر گردآوری شده یا توسط پیشکاران و مسافران به نمایندگی از آنان گردآوری شده است. به ندرت اساتید اروپایی خود به کشورهای خاورمیانه سفر کرده اند و هیچیک از گردآورندگان نسخ برای کمبریج به چنین سفرهایی نرفتند مگر تا زمان بورکهارت و پالمر در قرن نوزدهم. هرچند سایر افراد به این منطقه سفر کردند زیرا آنان سرباز، دیپلمات، تاجر و یا مبلغان مذهبی بوده اند و تلاش های آنان به تشکلیل مجموعه های نسخ خطی کمک فراوانی کرده است. از اواخر قرن نوزدهم، اساتیدی همچون ادوارد گرانویل براون، گای لسترنج، و سایرین، به بسیاری نقاط سفر کردند و گردآوری نسخ را به عنوان بخشی از سفر خود، به صورت کاملا برنامه ریزی شده به انجام رسانده اند.
نکته قابل توجه آن است که در دانشگاه کمبریج، تعلیم زبان عربی به شکلی مستمر از زمان تاسیس کرسی آن در سال 1632 تا زمان امروز ادامه یافته است. هر چند موفقیت و استمرار شکوفایی آن در طول قرون گذشته به یک میزان و درجه نبوده است. از طرفی، تعلیم زبان فارسی از اواخر قرن نوزدهم رشد یافت، و تعلیم زبان ترکی نیز از اوایل قرن بیستم آغاز شد. هرچند که تعلیم این زبان ها کاملا وابسته به مهارتها و توانمندی های علمی اساتید حاضر در آن زمان بوده است. اساتید علوم اسلامی دانشگاه کمبریج سهمی قابل توجه در حوزه مطالعات خاورمیانه طی این قرون داشته اند. آنان اساتیدی را با جایگاه بین المللی پرورش دادند که به دلیل تلاش های پیشگامانه و عمیق و برخورداری از وسعت دانش، صاحب نام بشمار می روند. محتوا و درونمایه مجموعه های نسخ خطی، در کنار ارزشهایی که بدان معتقد بودند، حاکی از خودگذشتگی آنها و عمق بینش و آگاهی شان در تلاشی بود که به خرج داده اند.
عنوان و نام نویسنده به زبان انگلیسی
Cambridge University Library Islamic manuscript collection. Origins and content
Catherine Ansorge,
Near and Middle Eastern Department, Cambridge University Library
caa1@cam.ac.uk
منبع: پایگاه اینترنتی کتابخانۀ مجلس