میراث مکتوب- «مسیّب‌نامه» گزارش نخستین قیام خون‌خواهان حسینی علیه یزید و مروان حکم است و هدف آن، منحصر به آزاد ساختن امام زین‌العابدین(ع) و اسرای کربلا و بازگرداندن سرهای شهدا به مزار ایشان است.
حماسه مسیّب‌نامه پرداخته ابوطاهر طرسوسی در قرن ششم هجری است که صورت اصلی آن تا امروز باقی نمانده است، امّا قرن‌ها بعد، محمّدبقای وارس بخاری بر اساس نقل ابوطاهر، تحریر بزرگ‌تری آن را در ماوراءالنّهر (احتمالاً در تاجیکستان) ترتیب داده است و ادب فارسی وجود تحریر بزرگ مسیب‌نامه را مدیون تلاش داستان‌پردازان و شیعیان اهل بیت در مکتب ماوراءالنّهر است. در این پژوهش، پس از مطالعه 45 نسخه خطّی منثور و منظوم مسیّب‌نامه، هر دو تحریر بزرگ و کوچک به روش التقاطی و انتقادی تصحیح و معرّفی شده‌اند.
حجم فوق‌العاده مجموعه سه جلدی حماسه مسیّب‌نامه که حدود سه هزار صفحه است به همّت کریمانه بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار یزدی و به تصحیح و تحقیق میلادجعفرپور منتشر شده است. به بهانه انتشار این اثر گفت‌وگویی با او انجام شده که در ادامه آن را می‌خوانید:
در ابتدا درباره مسیب‌نامه و جایگاه علمی و ادبی آن توضیح دهید؟
حماسه مسیّب‌نامه، بزرگترین میراث داستانی نثر فارسی در ادبیّات عاشوراست. مسیّب بن قعقاع خزاعی شخصیّتی تاریخی و از یاران امام علی و حضرت حسنین علیهم‌السّلام و یکی از سران نهضت توّابین است. مسیّب‌نامه، گزارش نخستین قیام خون‌خواهان حسینی علیه یزید و مروان حکم است و هدف آن، منحصر به آزاد ساختن امام زین‌العابدین(ع) و اسرای کربلا و بازگرداندن سرهای شهدا به مزار ایشان است.
حماسه مسیّب‌نامه پرداخته ابوطاهر طرسوسی در قرن ششم هجری است که صورت اصلی آن تا امروز باقی نمانده است، امّا قرن‌ها بعد، محمّدبقای وارس بخاری بر اساس نقل ابوطاهر، تحریر بزرگ‌تری آن را در ماوراءالنّهر (احتمالاً در تاجیکستان) ترتیب داده است و میان شیعیان تاجیکی، هندو، افغان، ایرانی، ازبک و ترکمن رواج یافته است و ادب فارسی وجود تحریر بزرگ مسیب‌نامه را مدیون تلاش داستان‌پردازان و شیعیان اهل بیت در مکتب ماوراءالنّهر است. در این پژوهش، پس از مطالعه 45 نسخه خطّی منثور و منظوم مسیّب‌نامه، هر دو تحریر بزرگ و کوچک به روش التقاطی و انتقادی تصحیح و معرّفی شده‌اند.
چون والدین اغلب شخصیّت‌های ابومسلم‌نامه در قیام مسیّب حضور دارند و از طرفی، مسیّب‌نامه با شرح داستان رشیده عرب و سیّد جنید (نیای داستانیِ ابومسلم) به پایان می‌رسد، می‌توان مسیّب‌نامه را پیش‌درآمد ابومسلم‌نامه در نظر گرفت.
حضور پرشمار و فعّال عیاران یکی از مشخّصات ممتاز مسیّب‌نامه در مقایسه با تمامی حماسه‌های منثور فارسی است و به اعتباری مسیّب‌نامه را بایستی پرعیارترین متن ادب فارسی محسوب کرد. در مسیّب‌نامه عیاران اغلب در قالب گروه‌های نظامی پرتعدادی ظاهر می‌شوند. با این وجود، نام بیش از 160 عیار در مسیّب‌نامه ذکر شده است. از این شمار، بیش از 100 عیار در لشکر خون‌خواهان و حدود 50 عیار در لشکر خوارجان به سر می‌برند. از خیل عیاران محب، 12 عیاره به نام‌های «بی‌بی ستی تکلباز، رشیده، زرّینه‌خاتون، قمردخت، ثمردخت، مخدّره، قارعه، مستوره، مطهّره، جاریه‌ی اکبر، جاریه‌ی اصغر و مشهوره» نقش پررنگی دارند. برخی از این عیاران مانند حیت عیلابادی، چالاک جاجرمی، بی‌بی ستی و رشیده صاحب نام و آوازه‌ای هستند و دوران ابومسلم را نیز درک کرده و در ابومسلم‌نامه رویدادهای شگفتی را از سر می‌گذرانند، امّا یکّه‌تاز عیاران مسیّب‌نامه، ماهان اسفراینی، شاگرد باباشغال فیل‌زور است.
در هر دو تحریر بزرگ و کوچک مسیّب‌نامه حدود 4580 بیت شعر با مضامین رزم، مدح، رثا و توصیفات داستانی در قالب‌هایی چون مثنوی، قصیده، غزل، ترجیع‌بند، ترکیب‌بند، رباعی و فرد مشاهده می‌شود که بیش از چهار هزار بیت آن در تحریر بزرگ، سروده وارس بخاری و دیگر سخن‌سرایان تاجیک و ازبک است و مابقی در تحریر کوچک به کار رفته است که در این میان، تعداد زیادی مرثیه‌های سوزناک و غرّا مشاهده می‌شود.
اینک بخشی از ابتدای این حماسه منثور تقدیم حضور می‌شود:
حمدی که شهادت‌طلبان گلستان عشق بر اوراق دل و جان از مدد آه سوزان به خامه‌ی مژگان به سوادی نگارند و زمزمه‌ی عندلیبان خونین‌جگر از شوق رخسار گل تجلّی از طور صدور مه‌رویان و به صد نغمه‌ی رنگین سلسله‌ی مراد نیکونهاد برکشند، نثار آستان کبریای لم‌یزل و لایزال و سدره‌ی حرم‌سرای ذوالجلال و عطسه‌ی بوستان حیّ بی‌زوال و جادّه‌ی ذوق دانای بی‌مثال باد:
|
به نام خداوند حیّ حمید
|
|
که دارد ازو سرفرازی شهید
|
||
|
|
به پیغمبر و آل، حَشرش نما
|
|
||
به نظر می‌آید در میان آثاری که به موضوع خونخواهی امام حسین (ع) پرداخته شده کمتر نام این اثر شنیده شده. چرا؟
به گواهی روایت‌های داستانی ادبیّات انتقام از دشمنان اهل بیت، هفتاد و دو خروج علیه خلفای جور اموی، مروانی و عبّاسی صورت گرفت که از این شمار مختار ثقفی و ابومسلم خراسانی مشهورتر از دیگران بودند، امّا به گواهی تاریخ و منابع نخستین کسی که علیه یزید و ابن‌زیاد اقدام نظامی انجام می‌دهد مسیّب خزاعی است. پس شهادت امام و یاران ایشان، هنگامی که کاروان اسرای اهل بیت و سرهای شهدا به وسیله شمر ذی‌الجوشن در حال حرکت به سوی شام هستند، مسیّب که در منطقه بیابانی خزاعه در میان قبیله‌اش حضور دارد از ماجرا آگاه شده برای رهایی اسرا و بازپس‌گیری سر شهدا به سوی شمر یورش می‌برد، امّا شمر از ماجرا آگاه شده و با راهنمایی بلد بیابانی خود مسیر را عوض کرده و از مسیّب می‌گریزد و مسیّب هم ناکام به خزاعه بازمی‌گردد. همین اقدام مسیّب سبب شده تا داستان‌پردازان شیعی تحقّق آرمان خونخواهی شیعیان از یزید و مروان حکم را با محوریّت قرار دادن مسیّب خزاعی در اوّلین و بزرگترین حماسه عاشورایی آغاز کنند.
ویژگی‌های ممتازی که مسیب‌نامه را از سایر آثار مشابه جدا می‌کند چیست؟
مسیّب‌نامه علی‌رغم حجم قابل ملاحظه خود به دلیل بهره‌مندی از بن‌مایه‌های متنوّع حماسی، غنایی، عیاری و شگفت‌انگیز بسیار جذّاب و خواندنی است و برخلاف دیگر اقران خود چون اشعار پرتعداد بلیغ و فصیحی هم دارد، خواننده متوجبه گذر از این حجم نمی‌شود.
از طرفی چون محور موضوعی این روایت بر انتقام از قتله شهدای کربلا و دشمنان اهل بیت شکل گرفته، مخاطب علاقه دو چندانی برای رسیدن به نقطه اوج داستان یعنی مجازات و کیفر شخصیّت‌های چون عبیدالله بن زیاد، یزید، عمر بن سعد، شمر ذی‌الجوشن، سنان بن أنس و … دارد، به خصوص که در مسیب‌نامه شمر، عمر، ابن‌زیاد، یزید و مروان به طور مجموع حدود 40 فرزند دارند که یکایک آنان به دست محبّان اهل بیت کشته می‌شوند.
مسیّب‌نامه نماد فرهنگ مشترک دینی و عقیدتی تشیّع در آسیای میانه و جنوب شرق این قارّه پهناور است، از این رو می‌توان از مسیب‌نامه به عنوان یکی از متون بینافرهنگی در جهان اسلام یاد کرد و محل تأمل و تحقیق قرار داد.
مسیب‌نامه به لحاظ وثوق و صحت روایات و داستان‌ها چه شرایطی دارد و از چه منابعی در تدوین آن بهره گرفته شده است؟
مخاطبانی که با مفهوم ادبیّات آشنایی دارند، به خوبی می‌دانند که «أحسن الشعر اکذبه» پس در ادبیّات نباید به دنبال وثوق و حقیقت تاریخی جامع بود. باری شخصیّت محوری حماسه مسیّب‌نامه، مسیّب بن نجبه هویّت تاریخی دارد. مسیّب یکی از اصحاب امام علی و حضرت حسنین (ع) است و در برهه‌ای نزدیک به وقایع پس از شهادت امام حسین(ع) در کنار سلیمان صرد خزاعی، رفاعة بن شدّاد، عبدالله وال تمیمی و دیگران قرار گرفته و جنبش خون‌خواهان توّاب را شکل می‌دهند و نهایتا در مصاف عین‌الورده به شهادت می‌رسد. ابوطاهر طرسوسی و وارس بخاری به دلیل سبقت مسیّب در اسلام، نخستین حرکت خونخواهی او از یزید و نیز پهلوانی‌های بسیارش همراه ائمّه او را به صورت ویژه و برجسته در مرکز یکی روایت‌های داستانی ادبیّات انتقام قرار داده‌اند. پس ژرف‌ساخت داستانی حماسه مسیّب‌نامه تاریخی است، امّا رویدادها و کردار مسیّب و دیگر پهلوانان خیالی و پرورده ذوق داستان‌پردازان است و همین ویژگی بنیادین وجه تمایز مسیّب‌نامه به عنوان یک روایت ادبی با یک روایت تاریخی است. با این حال بسیاری از مضامین جزئی مسیّب‌نامه با گزارش منابع تاریخی مطابقت دارد.
با توجه به بهای سنگینی که برای این دوره در نظر گرفته شده چقدر امکان استفاده مخاطب عامه از این اثر وجود دارد؟ مخاطب این مجموعه چه کسانی می‌توانند باشند؟
در رابطه با بهای این روایت جذّاب و خواندنی بنده نه مسئولیّتی اداری دارم و نه کاری از عهده‌ام ساخته است تا نعمت کتاب بر سر خوان فکر و اندیشه ایرانی قرار بگیرد، امّا به عنوان پژوهشگر حماسه‌های منثور فارسی وظیفه داشتم 4 سال از عمر خود را در دوره جوانی بر سر احیای این میراث ادبی مشترک تاجیکی – ایرانی گذاشته آن را از مرگ و فراموشی نجات دهم و پیش چشم دوسنداران قرار دهم.
امیدوارم متولیّان امر در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، سازمان تبلیغات اسلامی، حوزه‌های علمیّه و نیز معاونت فرهنگی شهرداری‌ها با توجّه به اهمّیّتی که مسیّب‌نامه به عنوان بزرگترین حماسه عاشورایی جهان اسلام دارد، نسبت به تسهیل دسترسی عموم مردم برای مطالعه مسیّب‌نامه در تمامی رده‌های سنّی از نوجوان تا بزرگسال و ترویج فرهنگ عاشورایی از طریق بهترین قالب آن یعنی شکل داستانی، اقدام عاجل و مؤثّری انجام دهند؛ تا باد چنین بادا.