میراث مکتوب- رایزنی فرهنگی ایران در قزاقستان در گزارشی مرکز ملی نسخ خطی و کتب نادر قزاقستان و آثار ارزشمند موجود در آن را معرفی کرده است.
با توجه به سابقه فرهنگ مشترک میان ایران و قزاقستان خوب است که نهادهای مشابه در ایران از جمله سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران و همچنین کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی به برنامه همکاری‌های مشترک با این نهاد در قزاقستان فکر کنند. بسیاری از نسخه‌های خطی این مرکز مربوط به بزرگان اندیشه و فرهنگ ایران است و ضرورت دارد این نسخه‌ها تصحیح شده و به فارسی در ایران منتشر شوند. این گزارش را در ادامه بخوانید:
مرکز ملی نسخ خطی و کتب نادر وابسته به وزارت فرهنگ و ورزش جمهوری قزاقستان در تاریخ ۳۱ می سال ۲۰۱۷ بر اساس دستور دولت قزاقستان تاسیس شد. مراسم افتتاحیه این مرکز روز دهم ژوئن همان سال در چارچوب افتتاحیه نمایشگاه بین المللی تخصصی «آستانا اکسپو ۲۰۱۷» توسط وزارت فرهنگ و ورزش جمهوری قزاقستان و با حضور آریستانبیک محمدی اولی وزیر فرهنگ وقت و یرلان صدیقوف رئیس دانشگاه ملی اوراسیا برگزار شد.
اهم فعالیت‌های مرکز ملی نسخ خطی جمهوری قزاقستان به این شرح است: «شکل دهی مخزن نسخ خطی و کتب نادر و نحوه نگهداری مناسب آن»، «فعالیت‌های علمی و پژوهشی»، «برگزاری نمایشگاه‌های موقت و دائم» و «دیجیتال سازی، حفاظت و نگهداری کتب و نسخ خطی». هدف اصلی از فعالیت‌های مرکز نیز شامل تکمیل مخزن و آرشیو ملی جمهوری قزاقستان با منابع تاریخی، نسخ خطی و کتب نادر، حفظ، نگهداری و مرمت اسناد و استفاده از اطلاعات تاریخی برای منافع مردم و دولت است.
در حال حاضر تعداد نسخ خطی و کتب نادر مرکز به ۱۱ هزار نسخه رسیده که تعداد نسخ خطی حدود ۳۰۰ قطعه است. همچنین مرکز دارای ۵۰۰ هزار تصویر نسخ خطی مختلف است. مهم‌ترین این نسخ شامل عناوین زیر است:
* «پنجاه خصوصیت امام» حسن بصری، این نسخه خطی ۲۵۰ صفحه دارد. در حالی که عنوان این کتاب ۵۰ خصوصیت است اما در واقع این ۵۰ خصوصیت تنها در ۵ صفحه آمده است و بخش اصلی این اثر به مسائل فقه مذهب ابوحنیفه اختصاص داده شده است.
* «طریقت نقشبندیه» که نسخه خطی ۲۷۰ صفحه‌ایی در خصوص اسرار تصوف است.
* «من عرف نفسه فقد عرف ربَّه» نسخه خطی ۲۶۴ صفحه‌ای با موضوع تبیین دعاها و فعالیت‌های مربوط به عبادت صوفیه.
* «عقیده غزالدین» (دوره مملوک) تالیف ابو عبدالرحمن بن محمد بن حسین بن محمد بن موسی سلمی، نسخه خطی شامل ۱۹۶ صفحه است. عزالدین شیخ الاسلام دوره مملوک‌ها بود. بخشی از این نسخه به عقیده غزالی اختصاص دارد.
* «اصول الدین» تالیف ابی حامد محمد بن محمد الغزالی، یکی از آثار بنیادین است. مولف، دین را از نظر چهل اصل تبیین می‌کند. هر اصل را با تماثیل و دلایل تفسیر می‌کند.
* «وصایا» تالیف ابی حامد محمد بن محمد الغزالی. در این کتاب نویسنده توصیه‌های مختلفی بر اساس ارزش‌های انسانی می‌دهد.
* «منهاج العابدین» ابی حامد محمد بن محمد الغزالی. این کتاب یکی از آثار بنیادین است که در اواخر زندگی این نویسنده تالیف شد.
* «حقیقت و عظمت زبان عربی» اسماعیل ابن حمد الجوهری الفارابی (۱۰۰۲-۹۴۰ میلادی).
* «شرح حال تصوف» شیخ قطب ربانی.
* «من القران الی الفلسفه» محمد ابن طرخان معروف به ابو نصر فارابی. در این کتاب موضوعاتی شامل ویژگی زبان عربی، زبان عربی پیش از اسلام، توجه مسلمانان به زبان عربی پس از نزول قرآن کریم، رابطه قرآن با زبان عربی، دیدگاه فارابی نسبت به زبان عربی و غیره است.
* «قوانین مربوط به گناهان کبیره» علاالدین ترکستانی، در این اثر مولف گناهان کبیره در دین اسلام را بررسی می‌کند.
* لطف الله آتائولا اولی، سنت پترزبورگ سال ۱۸۸۵، نسخه خطی به زبان عربی و جغتای درباره مسائل نظری دین اسلام.
* «دیوان حکمت» خواجه احمد یسوی، کتاب اول، کتاب دوم «مذاقه نفوذ»، لیتوگرافی، کازان سال ۱۹۰۴.
* «یوسفیه» تالیف عبدالرحیم بت عبدالکریم الصافی شهور الجامی، این اثر درباره مورفولوژی زبان عربی است.
* «جماعت عبادت اسلامیه» تالیف احمد هادی مقصودی، بخش چهارم، کازان ۱۹۰۹.
* «احکام دین» تالیف ملا احمد سال ۱۳۲۴ هجری، تاشکند.
* «سنا لا هو مرغوب: مجموعه قواعد دینی» تاشکند سال ۱۳۲۴ هجری، این سند دارای ۲۶۰ صفحه لیتوگرافی است.
* «کتاب جامع الرموز» شمس الدین محمد خراسانی، کازان سال ۱۸۹۸. این کتاب به زبان عربی درباره مبانی نظری احکام اسلام بر اساس مذهب ابوحنیفه نوشته شده است.
* «قرة عیون الاخبار» مصر سال ۱۳۲۱ هجری. این کتاب به زبان عربی به مسائل شرعی دین اسلام می‌پردازد.
* «مراقی الفلاح شرح نورالایبضال»، مصر سال ۱۳۱۳ هجری.
* «الفتوای الهندیه»، جلد اول، دوره دوم به زبان عربی. در این کتاب به علما و مجتهدان اسلامی عصر عباسی توضیح می‌دهد که تغییر در بعد زمانی و مکانی و مسئله عقائد عباسی باید در چارچوب قوانین دائمی اسلام صورت گیرد.
* «حکایات قرآن»، تاشکند سال ۱۸۸۳.
* «راز دیپلمات‌های آمریکا» بیوکار آ.، سال ۱۹۴۹؛ این مقاله به روابط دیپلماتیک شوروی و آمریکا می‌پردازد.
* «کلام شریف»، زمان تالیف و نام مولف مشخص نیست.
* «لغات ثلاث: لغت نامه به سه زبان، عربی-فارسی-ترکی» ملا الیمجان البروندی، کازان سال ۱۹۰۲.
* «اختار کبیر» لغت نامه عربی-ترکی تالیف حافظ نور افندی خاجی محمد راضی صادق، سال ۱۳۱۲ هجری.
* «عالم آرای صفوی» به کوشش یدالله شکری.
* «تاریخ رشیدی» تالیف محمد حیدر دوغلاتی.
«تاریخ جهان آرا»، «بدایع الوقایع» و «مهمان نامه بخارا» تالیف فضل الله بن روزبهان خنجی نیز از دیگر منابع است.
معرفی بخش‌های مختلف مرکز ملی نسخ خطی و کتب نادر
مرکز ملی نسخ خطی و کتب نادر که در ساختمان اصلی آرشیو ملی قزاقستان قرار دارد دارای سالن نمایشگاهی، سالن مطالعه و مرکز مرمت است. ریاست این مرکز رل ژاراحمیت آوا آینور برعهده دارد.
سالن مطالعه الکترونیک: امروزه در مرکز ملی نسخ خطی و کتب نادر، سالن مطالعه الکترونیک وجود دارد. این سالن به تجهیزات پیشرفته و اینترنت مجهز شده و در آن امکانات اتصال و دریافت اطلاعات از کتابخانه‌های جهان، آرشیوها، موزه‌ها و دیگر شبکه‌های نگهداری تاریخ مکتوب وجود دارد.
سالن نمایشگاهی: در این سالن نمایشگاهی کتب و نسخه‌های خطی نادر متعلق به مرکز ملی نسخ خطی در معرض دید مردم قرار گرفته است. همچنین در سالن مذکور نمایشگاه‌های کتب نادر موزه‌های منطقه‌ایی برگزار می‌شود.
در آرشیو نسخ خطی و کتب نادر نسخه‌های خطی مربوط به قرون دهم تا نوزدهم میلادی در حوزه تاریخ، جغرافیا، پزشکی، فلسفه، دین شناسی و زبان‌شناسی نگهداری می‌شود. آثار نظامی، نوایی، مولوی، فردوسی و حافظ از اهمیت ویژه‌ایی برخوردار است. در بخش ادبیات شرقی، کتبی به زبان‌های عربی، فارسی، ترکی کهن،، جغتایی، همچنین به زبان قزاقی با الفبای عربی و لاتین وجود دارد. آثار ابونصر فارابی، کتاب «دیوان حکمت» خواجه احمد یسوی، دیوان اشعار سال ۱۸۳۱، نسخ خطی دینی و کتب نادر ملا سمرقند از جمله، حکایات قرآن، تفاسیر قرآن، احکام قانون اسلام وجود دارد.
در بخش نسخ خطی، آثار دانشمندان و محققان حوزه تاریخ، اقتصاد، ادبیات، هنر و فلسفه شرقی مانند شوکان ولی خانوف، دیوایو، ایلمینسکی، آلتینسارین، رادلوف و بارتولد نگهداری می‌شود. آثار عمر خیام، آبای قونانبایف، ژامبیل ژابایف، ماغژان جمعه بایف، الکساندر پوشکین، سرگی ایسنسن، آنتوان چخوف و سایر نویسندگان و شعرای کلاسیک ادبیات قزاقی، روسی و جهانی در این مرکز یافت می‌شود. همچنین اولین نسخه‌های آثار پوشکین، کریلوف، گوگول، لرمونتوف، گوگا و شو نیز وجود دارد.
بیشترین کتب این آرشیو متعلق به بخش تاریخ است. در این بخش آثار محققان برجسته‌ای نظیر چولاشنی کوف، میلر، ریچکوف، پوتانین و لوشین نگهداری می‌شود. همچنین مطالعات بسیاری در مورد تاریخ آسیای مرکزی و قزاقستان وجود دارد. در آرشیو مرکز یاد شده حدود ۳۰۰ نسخه کتب نادر و آثار تاریخی نگهداری می‌شود.
در این مرکز بخش زیادی از آثار به زبان قزاقی و نشریات علمی دوره شوروی به زبان قزاقی گردآوری شده است. آثار نویسندگان و دانشمندان برجسته مانند آئوزوف، سیفولین، موقانوف، ساتپایف، مارغولان، بایتورسینوف، دولتوف و… به زبان قزاقی نگهداری می‌شود.
در چند سال فعالیت، مرکز ملی نسخ خطی توانسته است با کشورهای مختلف از جمله جمهوری اسلامی ایران، ترکیه، روسیه، ازبکستان و عربستان سعودی، روابط علمی و آموزشی برقرار کرده و چند دوره کارکنان خود را برای آموزش به این کشورها اعزام کند. از جمله در چارچوب تفاهم نامه با رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در قزاقستان، هئیتی از کارشناسان این مرکز برای طی دوره‌های آموزشی و دانش افزایی دو دوره به ایران عزیمت کرده‌اند. همچنین با حمایت رایزنی فرهنگی ایران در قزاقستان یک کارشناس نسخ خطی از جمهوری اسلامی ایران در مرکز ملی نسخ خطی حضور یافته است.
منبع: مهر