میراث مکتوب- دکتر علی بلوکباشی، استاد مردم‌شناسی اثری با عنوان «مردم‌شناسی اقوام و ایلات ایران» را از سوی انتشارات محمود افشار یزدی با همکاری انتشارات سخن روانۀ بازار نشر کرد.
جستارهایی که در کتاب حاضر آمده گوشه‌ای از کوشش‌های پیگیر نویسنده در راه شناخت شکل زندگی و شیوۀ معیشت اقتصادی و نوع بینش فرهنگی و دینی گروهی از مردم ایران است که بیشترشان زندگی کوچندگی داشته‌اند و از راه اقتصاد گله‌داری و دامپروری و کشاورزی جنبی معاش می‌کرده‌اند.
در هر یک از این مقالات می‌توان مطالبی در زمینۀ خاستگاه قومی ـ زبانی، بستر جغرافیای پراکندگی، زمان تاریخی شکل‌گیری، ساختار اجتماعی و سیاسی، رویدادهای تاریخی، نظام اقتصادی کوچ‌روی، نظام اعتقادات عرفی ـ سنتی و دینی، ادبیات عامه، هنر عامه و مناسک و آیین‌های هر یک از اقوام و ایلات و طوایف را یافت.
توجه به اقوام؛ حرمت بخشیدن به فرهنگ ایران
نگارنده در مقدمۀ خود بر این اثر حرمت نهادن به اقوام ساکن در ایران را، که در حیات تاریخی و اجتماعی خود بی‌مهری‌های فراوانی را تجربه و محرومیت‌های اقتصادی، اجتماعی بسیاری را نجیبانه تحمل کرده‌اند، اعتبار بخشیدن و حرمت بخشیدن به هویت فرهنگ ملی ایران دانسته است.
بلوکباشی با انتقاد از برخی از داعیه‌داران فرهنگ، دربارۀ گروه‌های قومی و زبانی پراکنده در ایران و انکار نقش این گروه‌ها در کشور، فرهنگ ملی ایران را آمیزه و برآمده از پاره‌فرهنگ‌های گوناگون اقوامی ارزیابی کرده است که جامعۀ متکثر فرهنگی ایران را در گسترۀ ایران‌زمین شکل داده است.
این استاد مردم‌شناسی در ادامۀ نوشتۀ خود و با اشاره به اقوام گوناگون در ایران و خاستگاه آنها از «فرهنگ‌زدایی» و «زبان‌کُشی» برخی اظهار شگفتی کرده است که با این امر می‌خواهند فرهنگ و زبان فارسی را در بستر تعلقات ملی توسعه دهند و حفظ کنند؛ غافل از آنکه انسجام و قوام و اعتبار وحدت ملی و هویت فرهنگی ایرانیان در این سرزمین خلاف باورمندان این نگرش، با زنده و زایا نگهداشتن مجموع همین خرده‌فرهنگ‌های قومی و دینی و زبانی تحقق می‌یابد.
تکثر قومیتی؛ امتیاز تمدن ایرانی
وی یکی از امتیازهای مهم تمدن ایرانی را همین تنوع قومیتی و تکثر فرهنگی و زبانی می‌داند که عناصر ساختاری بدنۀ ایران را تشکیل می‌دهد.
این استاد مردم‌شناسی پرداختن به تحقیق در فرهنگ اقوام و جامعۀ ایلی ـ روستایی در برنامۀ تحقیقاتی امروز را امری فراموش شده تلقی کرده است. وی دربارۀ جبران این غفلت اعتقاد دارد که همۀ کسانی که در زمینۀ انسان‌شناسی و مردم‌شناسی در دانشگاه‌ها، یا بیرون از دانشگاه‌ها در نهادهای علمی ـ پژوهشی به کار آموزش و تحقیق اشتغال دارند، بایستی بخشی از تلاش‌های تحقیقی خود را به فرهنگ این گروه از جوامع ایران، به‌ویژه ایلات و عشایر اختصاص دهند.
کتاب «مردم‌شناسی اقوام و ایلات» در سه بخش تدوین شده است. گفتارهای این مجموعه به جز گفتارهای بخش سوم، جملگی مقالاتی هستند که در مجلّدات مختلف دائرة المعارف بزرگ اسلامی به قلم نگارنده درج و منتشر شده است.
گفتارهای این اثر در سه بخش با عناوین اقوام، ایلات و طوایف، و معرفی و نقد آثار در چند فصل تنظیم و تدوین شده است. دادن ارجاعات در متن و آوردن مآخذ با مشخصات کامل منابع در پایان هر مقاله، به همان روش معمول در دائرة المعارف بزرگ اسلامی حفظ شده‌اند. به گفتۀ بلوکباشی، همۀ مقالات این مجموعه بازبینی شده‌اند و هر جا لازم به نظر آمده، مطلبی جزئی افزوده یا کاسته شده است و برای دستیابی آسان علاقه‌مندان به‌صوت کامل و الفبایی در کتابشناسی پایان کتاب آورده است.
بخش نخست این اثر «اقوام» نام دارد که حاوی دو فصل است. نگارنده در فصل به اقوام و طوایف خراسان پرداخته و گسترۀ جغرافیایی پراکندگی و گونه‌گونی اقوام را در کنار اقوام با خاستگاه ایرانی و غیرایرانی و آمیخته و مبهم بررسی کرده است. اقوام مناطق دیگر مانند بلوچ، ادبیات بلوچی، بارَکزایی، ترکمن و افشار نیز مورد بررسی قرار داده است.
«ایلات و طوایف» همان‌طور که در بالا ذکر شد، عنوان فصل دوم این اثر است. خوانندگان در این بخش پنج فصل را از نظر می‌گذرانند. نگارنده در فصل نخست به تعریف و ساختار ایل، جامعۀ ایلی و ساختار خانواده در جوامع ایلی پرداخته و در فصل دوم ایلات و طوایف کُرد، بارزانی و جاف را بررسی کرده است. فصل سوم و چهارم به ترتیب دربردارندۀ ایلات و طوایف لُر و ایلات و طوایف تُرک زبان است. ایلات و طوایف ترکیبی عنوان فصل پنجم از بخش دوم است.
بلوکباشی در بخش سوم به معرفی و نقد آثار پرداخته است. این استاد مردم‌شناسی در این فصل به بررسی اثر «ایل‌‌پژوهشی میرزا حسن فسائی در جغرافیای تاریخی فارسنامۀ ناصری» پرداخته و در ادامه نیز پایه‌های اقتصادی رهبری سیاسی در میان کوچندگان شبان را بررسی و در اختیار علاقه‌مندان قرار داده است. تاریخ اجتماعی و سیاسی شاهسون: کوچندگان مرزنشین ایران در کنار ضرورت حضور در میدان تحقیق، ایل باصری، ایل پاپی و طایفۀ سرلک ایل بختیاری از مطالب دیگر بخش سوم است.
کتابشناسی، نمایه و تصاویر بخش پایانی کتاب «مردم‌شناسی اقوام و ایلات ایران» است.
دکتر علی بلوکباشی کتاب «مردم‌شناسی اقوام و ایلات» را از سوی انتشارات دکتر محمود افشار یزدی با همکاری انتشارات سخن در 585 صفحه به بهای 120 هزار تومان منتشر کرده است.
مریم مرادخانی