میراث مکتوب – موسسه پژوهشی میراث مکتوب بر فعالیت‌هایی نظیر تصحیح نسخه‌های خطی فارسی و عربی و تحقیق در متون، پژوهش‌های متن‌شناسی، نسخه‌شناسی و فهرست‌نویسی، میراث‌های مشترک ایران و حوزه ایران فرهنگی و تاریخ علم متمرکز است.
اکبر ایرانی از مؤسسان این مرکز است و از آغاز تاکنون ریاست آن را به‌عهده دارد. با او درباره آخرین فعالیت‌ها و مشکلات این مرکز پژوهشی مهم در عرصه نسخه خطی گفت‌وگویی انجام دادیم.
از گوشه و کنار اخباری شنیده شد به طور غیر رسمی که چوب حراج زده‌اید به کتاب‌ها و انبارهایتان در موسسه پژوهشی میراث مکتوب. ماجرا چیست؟
دنبال این بودیم در شرایط حاد اقتصادی و سخت کاری بتوانیم کارهایی که در دست داریم، تعهدات و قراردادها را به انجام برسانیم. برای این کار بخشی از کتاب‌ها را که سال‌ها در انبار مانده بود و مشکل اجاره انبار داشت، با تخفیف بالا به کتابفروشی‌ها و مراکز دانشگاهی فروختیم و از موضوع انبار به مرور در این یک سال خودمان را راحت کردیم. از محل فروش این کتاب‌ها، دستگاه چاپ دیجیتال خریدیم. با این کار اعلام کردیم هرکتابی که قرارداد داریم به تعداد محدود 50 تا صد نسخه منتشر می‌کنیم.
چرا این‌قدر کم؟
خب به قدر نیاز و به تعداد مراکز توزیع که معمولا در مرحله اول یک نسخه بیشتر دریافت نمی‌کنند. این کار در بسیاری از کشور‌های جهان رخ می‌دهد. در واقع چاپ نخست، یک نظرسنجی میان اهالی آن حوزه خاص است. ما هم همین کار را کردیم. کسانی که مستقیم به بخش فروش مرکز از طریق تلفن یا ایمیل کتابی را سفارش می‌دهند، کمتر از نیم‌ساعت کتاب مورد نیاز را منتشر و برایشان ارسال می‌کنیم. این دستگاه چاپ دیجیتال در ساعت می‌تواند حدود 6000 نسخه منتشر کند.
ولی در این وسط بحث حق‌التالیف و زحمات پدیدآورنده چه می‌شود؟
ما در صد نسخه منتشر می‌کنیم، اما شمارگان کتاب را در 500 تا هزار نسخه قرارداد می‌بندیم. به مصحح و مولف هم طبق روال سابق همان 10 تا 15 درصد حق‌التالیف را می‌دهیم.
و به نظرتان دلیل اصلی هم همان صرفه‌جویی در هزینه‌های انبارداری بوده است؟
عامل و دلیل اصلی همین بوده است. البته این را قبلا هم گفته‌ام، روشی است که سال‌ها پیش خارج از کشور رواج یافته و چاپ بر اساس سفارش در ردیف کارهای ناشران تخصصی معمول شده است. اگر ده سال قبل این امکان بود دیگر ناشران مشکل انبار نداشتند. وقتی کتاب با شمارگان و تیراژ محدود چاپ می‌شود بازار نشر دست ناشر است. هر لحظه هم اگر کسی بخواهد درجا تولید و تحویل داده می‌شود.
برای هر سری چاپ که مجوز لازم نیست؟
نه. تا همان 500 نسخه چاپ اول می‌شود و برای 500 به بالا طبق قرارداد چاپ دوم می‌زنیم.
آن وقت ارشاد یا مولف و مصحح از کجا بفهمد شما واقعا همان تعداد کتاب چاپ کرده‌اید؟
اساسا هیچ‌وقت اداره کتاب ارشاد ساز و کاری برای فهم این موضوع نداشته، مگر وقتی یارانه کاغذ می‌داد. آن وقت افرادی را می‌فرستادند که کتاب‌ها را بشمارند. اما وقتی یارانه کاغذ برداشته شد، ناشر می‌تواند از هر کتاب به هر مقدار که فروش دارد چاپ کند، مثلا ده هزار نسخه چاپ کند یا برعکس. فقط در قرارداد هست اگر مصححی به کتابفروشی مراجعه کرد و دید کتابش نیست و از ناشرش خواست و ناشر هم گفت نمی‌تواند چاپ کند، می‌تواند کتابش را به ناشر دیگری بدهد. ولی با روش چاپ دیجیتال کتاب، بازار هم نمی‌تواند بگوید کتاب را ندارد. چون هروقت بخواهد ناشر چاپ می‌کند.
با این روش هزینه چاپ بالاتر نمی‌رود؟
کمی بالاتر می‌رود، اما ناشر می‌تواند از سودش کم کند و به همان میزانی که چاپ افست می‌شود در اختیار متقاضی قرار دهد.
چون موسسه میراث مکتوب با نسخه سر و کار دارد کیفیت چاپ در این روش قربانی نمی‌شود؟
نه، اصلا کسی نمی‌تواند تشخیص دهد دیجیتال است یا افست.
در گذشته موسسه نشست‌های زیادی برگزار می‌کرد و پاتوق اهالی ادبیات بود که به مسائل میراث مکتوب، نسخ خطی و تصحیح علاقه مند بودند. قبول دارید این نشست‌ها کم شده است؟
کلا قطع شده. در دولت قبل باغ زیبا را گرفتیم که ماهانه نشست برگزار می‌کردیم. نشست‌ها داشت جا می‌افتاد، اما شرایطی پیش آمد که از ما طلب هزینه کردند و تو ذوق ما خورد و منصرف شدیم. به دلیل این که در دفتر جای کمی داشتیم گفتیم ارشاد کمک کند تا نشست‌ها را در باغ زیبا برگزار کنیم. این دولت هم اعلام کرد حمایت می‌کند، اما به مرور وقتی دیدیم هر نشست گاهی هزینه‌های بالایی دارد، صرف نظر کردیم. البته نشست‌های ما بیشتر نقد حضوری کتاب‌های خودمان و گاه متونی بود که دیگر ناشران منتشر می‌کردند، اما دیدیم جامعه ما ظرفیت نقد حضوری ندارد و این کار با رنجش اهل فرهنگ روبه رو شد، بناچار از برنامه کاری خود حذف کردیم.
در حال حاضر موسسه جز چاپ نسخ خطی که کتابخانه مجلس هم این کار را می‌کند چه کاری انجام می‌دهد؟
ما سه مجله داریم. آینه میراث که دوفصلنامه علمی ـ پژوهشی است و گزارش میراث که دو ماهنامه است و دو فصلنامه میراث علمی که ویژه تاریخ علم است و دومین نشریه تاریخ علمی کشور محسوب می‌شود. همین‌ها ماهانه هزینه‌های بالایی دارد، ولی با همه مشکلات بی‌وقفه منتشر و اغلب حق‌التالیف‌ها هم پرداخت می‌شود.
اینها مخاطب دارند یا این که در مراکز فرهنگی رایگان توزیع می‌شود؟
هم مخاطب دارد هم این که بلافاصله بعد از چاپ روی سایت می‌گذاریم و موسسسات برمی‌دارند. تولید علم زمینه‌اش با توزیع علم فرق دارد. هدف موسسات علمی، تولید علم است.
قبول دارید فعالیت موسسه پژوهشی میراث مکتوب درحد ناشر صرف تنزل پیدا کرده است؟
نه، درست نیست. ما موسسه‌ای هستیم که مرتب پژوهشگران به ما رجوع می‌کنند. هم، دانشجویان عناوین پژوهشی خود را از ما می‌گیرند و هم، در مواردی در راهنمایی پایان‌نامه خود به ما مراجعه می‌کنند و هم، عناوین مقالات پژوهش را به آنها سفارش می‌دهیم که گاهی در نشریات خود منتشر می‌کنیم. البته با کاهش اعتبارات ما بسیاری از این فعالیت‌ها متوقف شده است. در دولت قبل که دلار هزار و کاغذ 35 هزارتومان بود همان تعداد کتابی را چاپ می‌کردیم که در حال حاضر با کاغذ‌بندی 80 و دلار 3600 منتشر می‌کنیم. تازه عناوین منتشرشده ما به خاطر تغییر روش کار و تولید بر اساس چاپ و رویکرد چاپ دیجیتال بیشتر هم شده است. از سوی دیگر، خدمات اطلاع‌رسانی ما دوچندان شده است.
اگر به میزان بازدید‌کنندگان ما از سایت میراث مکتوب توجه فرمایید متوجه می‌شوید فعالیت‌های زیادی انجام می‌شود. طی چند سال اخیر با ده موسسه بین‌المللی کار کردیم. همین آخرین کتاب «تلخیص المحصل» خواجه نصیرالدین طوسی را با همکاری موسسۀ آموزش عالی علمی فرهنگی فرانسه (CNRS) کار کردیم. 15 تا 20 کتاب که در این چند سال اخیر منتشر شده با همکاری موسسات بین‌المللی مثل دانشگاه برلین و موسسه مطالعات اسماعیلیه بوده است. اینها برند میراث مکتوب را پذیرفتند که با آن کار می‌کنند. شما در ایران یک مؤسسه را نام ببرید که در چند سال اخیر با ده موسسه مطرح بین‌المللی همکاری داشته باشد. موضوع دیگر این که وقتی بودجه داشتیم سالانه یک همایش علمی تخصصی در سطح بین‌المللی برگزار می‌کردیم که تاکنون چهارکنفرانس بین‌المللی برپا کرده ایم.
اما تداوم نیافته است؟
به دلیل مسائل مالی متوقف شده است.
آقای ایرانی من پرسیدم قبول دارید فعالیت میراث مکتوب در حد یک ناشر تنزل پیدا کرده است، شما گفتید نه. در تشریح دلایل خود، انتشار برخی از مجلات و کتاب‌ها را نام بردید و گفتید برگزاری همایش‌ها به دلیل مشکل بودجه متوقف شده. خب شما دارید حرف مرا تائید می‌کنید.
شما نمی‌دانید نشر چیست.
من می‌گویم فعالیت پژوهشی شما چیست؟
همان‌طور که عرض کردم موسسه پژوهشی میراث مکتوب با دانشجویانی که پایان‌نامه می‌خواهند بگذرانند همکاری علمی و گاه مشورتی دارد. هم موضوع معرفی می‌کند و از آنها نمونه کار می‌خواهد و هم ما فهرستی آماده کرده‌ایم برای پژوهشگرانی که استعداد و علاقه دارند. آنها در طول رساله‌نویسی با ما در ارتباطند. دسته دوم علاقه‌مندانی هستند که دنبال کار پژوهشی هستند، اما دانشجو نیستند. موسسه بر سیر پژوهشی کار آنها هم نظارت می‌کند. همین‌طور مشاوره می‌دهیم به علاقه‌مندان. مثلا پژوهشگری بتازگی از تاجیکستان آمده و ما در زمینه کارهای پژوهشی کمکش می‌کنیم. ما در هر شماره گزارش میراث، چند طرح پژوهشی برای علاقه‌مندان معرفی می‌کنیم تا در صورت انجام موفقیت‌آمیز در انتشار آنها هم کمکشان کنیم. البته با چند دانشگاه از جمله دانشگاه تهران، فردوسی مشهد، دانشگاه اصفهان هم تفاهم‌نامه همکاری داریم و برای این همکاری پروژه‌هایی هم تعریف کرده‌ایم.
منبع: روزنامۀ جام جم