میراث مکتوب- دکتر حبیب الله عظیمی، دانشیار پژوهشی و مشاور رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران با بیان این مطلب در مراسم گرامیداشت پنجاهمین سالگرد تاسیس مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان گفت: توليد كتاب دستنوشتة دانشمندان هر مرز و بوم و محتواي موضوعي كتاب هاي دست نوشته، به پيشينة علمي و فرهنگي و تاريخ علوم مختلف در ميان هر قوم و ملت اشاره دارد و نسخه هاي خطي به عنوان ماده اي براي تحقيق و پژوهش به منظور بررسي سابقة تمدن و علم و هنر و صنعت در ميان اقوام به شمار می رود.
انبوهی تولید نسخه های خطی در جهان اسلام
وی ادامه داد: توليد و گسترش علم در میان مسلمانان از قرن 2 هجري با توليد كاغذ در سمرقند و بخارا و گسترش آن در سرزمين هاي ديگراسلامی آغاز شد و سپس از قرن 4 هجری به بعد با ظهور دانشمندان بزرگ و به جاي گذاردن آثار علمي متعدد به زبان فارسي و عربي و درسده های بعدی با ظهور خوشنويسي و خلق تزئينات و آرايه هاي مخصوص كتاب مقدس قرآن و ديوان هاي شعراي بزرگ در ميان مسلمانان، انبوهی از نسخه های خطی اسلامی (فارسی، عربی، اردو و ترکی) تالیف و کتابت شد و در کتابخانه های متعدد کشورهای اسلامی به ویژه در ایران، شبه قاره و ترکیه به صورت پراکنده جای گرفت.
عظیمی با اشاره به این مطلب که ميليون ها نسخه خطي فارسي و عربي است در سرتاسر جهان موجود است؛ گفت: حاصل فعاليت ها و كوشش هاي كانون هاي نسخه نويسي (ديواني – دانشمندان – وراقان و خوشنويسان) با توجه به تحولاتي كه هر كدام از اين كانونها در ادوار مختلف داشته اند ميليون ها نسخه خطي فارسي و عربي است كه امروز در سرتاسر جهان در كتابخانه هاي عمومي و خصوصي نگهداري مي شوند و يا در موزه ها به نمايش گزارده شده اند.
پراکندگی نسخه های خطی
این نسخه پژوه ادامه داد: عوامل متعددی از قبیل رخدادهاي سياسي، تعصبات مذهبي، انتقال نسخه ها از طريق مهاجران و يا استعمارگران، روابط فرهنگی بین کشورها، از طرفی سبب از بین رفتن تعدادی از این میراث ارزشمند شد و از طرف دیگر باعث شد نسخه‌های خطی سر از کتابخانه‌های کشورهای غرب همچون کتابخانه ها و موزه های انگلیس، فرانسه و کنگره آمریکا در بیاورد و باعث فخر و مباهات آنها شود.برای نمونه، تعدادی ازكتابخانه هاي شبه قاره كه انباشته از نسخ خطي فارسي بود، توسط نظاميان انگليسي و يا اعضاي كمپاني هند شرقي تهي شد. همچنان که مجموعه نفيس خطي موزه ويكتوريا و آلبرت توسط يك سرلشگر به نام رابرت مرداك اسميت ازايران تهيه وبرده شده و بسياري از نسخه هاي خطي فارسي كتابخانه ادوارد براون نيز از ايران منتقل شده است.
تربیت نسخه شناس
عظیمی با بیان این مطلب که نگهداری از اسناد یک ضرورت است گفت: لازم است از اسناد پرافتخار به خوبي نگهداري و حفاظت شود تا محققان و پژوهشگران بتوانند از اين اسناد با ارزش تاريخي در پژوهش هاي مختلف استفاده كنند. بديهي است با توجه به انبوهيِ نسخه هاي خطي در سرزمين ايران و پاکستان، در ساليان گذشته متخصصان و كارشناسان خبره اي در موضوع نسخه شناسي در اين مناطق با شيوة استاد و شاگردي تربيت شده اند. امروزه با توجه به تأسيس رشتة كارشناسي ارشد در برخي از دانشگاه هاي جمهوري اسلامي در چند دهه اخير به تربيت كارشناسان و نسخه شناسان دانشگاهي اهتمام خاصي شده است. با وجود بیش از 5 هزار نسخه خطی در كشور ايران و فهرست نشدن حدود نیمی از آنها تأكيدي بر لزوم تربیت کارشناسان در این حوزه است.
عضو هیات علمی پژوهشی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران اظهار داشت: به علاوه وجود تعداد زيادي از نسخه هاي خطي فارسي در شبه قاره، آسياي ميانه و تركيه و فهرست نشدن بخش عمده ای از آنها به دليل نبودن فهرست نگار، تأكيد ديگري بر ضرورت تربيت كارشناسان نسخه شناسي در دانشگاه ها و ورود اين كارشناسان جوان به حوزه فهرست نويسي نسخه هاي خطي فهرست نشده با نظارت استادان و تأليف منابع مورد نيازآنهااست.با توجه به پراكندگي نسخه هاي خطي فارسي و عربي و اردو در كشورهاي مختلف دنيا، ضرورت دارد تا با تحقيق علمي وتدوين مباحث مهم مرتبط با نسخه هاي خطي، كارشناساني متخصص در دانشگاه ها تربيت شوندتا هرچه سريع تر و بهتر به امر معرفی نسخه های فهرست نشده كمك نمايند.
معرفی و شناسایی نسخه های خطی
وی تاکید کرد: نسخ خطي يكي از بهترين مشخصه‌ها براي معرفي اصالت پيشينه فرهنگ كشورها در دنياست. هرچه زمان مي‌گذرد، سنديت و صحت نوشته‌هاي نسخ خطي به ويژه در حوزه علوم مختلف بيشتر اثبات مي‌شود. به عنوان مثال نسخه‌هاي علم هندسه وفلسفه از ابن‌سينا و طب سنتی و اسلامی روز به روز در دنيا بيشتر مطرح مي‌شود. برهمين اساس اطلاع‌رساني در اين حوزه براي عموم مردم و داشتن شناخت اوليه از نسخ خطي ضروري است. معرفی و شناسایی نسخه های خطی درساده‌ترین تلقی، به کار محققان ومصححان کتاب می‌آید. یعنی با فهرست شدن نسخه های جدید، امکان دسترسی به نسخه های گاه کهن‌تر و یاکامل‌تری از اثر در دست تحقیق خود می یابند .بنابرين فهرست نگاري نسخ خطي اگرچه سخت و طاقت‌فرساست اما امری ضروری است.
فهرستگان های نسخ خطی
عظیمی گفت: با توجه به پراكندگي نسخه های خطی در کتابخانه های کشورهای مختلف در عصرحاضر ، جست و جوي نسخه هاي يك کتاب خطی و نسخه جويي ونسخه يابي براي محقق و مصحح وكارشناسان نسخ خطي امری مشکل است . مصحح و محقق در مرحله نسخه جويي هم به لحاظ وجود نسخه هاي معتبر وقديمي از يك عنوان كتاب با جستجودر فهرست كتابخانه هاي داخل و خارج از كشور باید به اطمينان برسد وهم بايد به اطلاعات كتابشناسي و نسخه شناسي موجود در فهرست ها اعتماد پيدا كند تا در مجموع در مسير نسخه جويي و نسخه يابي به اتقان برسد. مي توان دريافت كه تهيه فهرستگان براي نسخه هاي خطّي موجود در هر کشور وتهیه فهرست مشترك نسخه هاي خطي ايران با مناطقي همچون پاكستان، هند و يا كشورهاي آسياي ميانه ويا تركيه وكشورهاي اروپايي تا چه اندازه از اهميّت برخوردار است .
وی با اشاره به اهمیت تهیه فهرستگان گفت: از چندین دهه قبل، تعدادی از اساتید و نسخه شناسان در ایران و پاکستان به اهمیت تهیه فهرستگان پی برده و تلاش هایی در این زمینه به خرج داده اند که از جمله تلاش های انجام شده در پاکستان می توان به فهرست مشترك نسخه هاي خطّي فارسي پاكستان / اثر 14 جلدی موضوعی برای معرفی نسخ خطی فارسی در کتابخانه های پاکستان از سوی زنده یاد استاد احمد منزوی بین سالهای 1983 تا 1997 طی 14 سال در مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان نگارش یافته اشاره کرد.
عظیمی ادامه داد: راهنمای فهرست مشترک نسخه های خطی پاکستان توسط انجم حمیدکه در سال 1988 در مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان به چاپ رسید. در این اثر فهرست الفبایی نام تمام کتابهای معرفی شده در 14 جلد فهرست مشترک پاکستان و فهرست نام کسان یاد شده در مجلدات فهارس مذکور به تفصیل آمده است، فهرست نسخه های خطی پاکستان، تالیف استاد عارف نوشاهی در 4 مجلد که درموسسه میراث مکتوب در ایران به سال 1396 شمسی منتشر شده و به منزله تکمله ای بر فهرست مشترک نسخه های خطی پاکستان اثر احمد منزوی است و کتاب‌شناسی توصیفی فهرست نسخه‌های خطی پاکستان (و بنگلادش)/ اثر دکتر عارف نوشاهی از دیگر تلاش های انجام شده در تهیه فهرستگان است.
ساماندهي مجموعه هاي نسخ خطي
این دانشیار پژوهشی اضافه کرد: گردآوري و متمركز كردن مجموعه هاي پراكنده دري یك يا چند مركز بزرگ ، فرآيند ساماندهي آن نسخه ها را امكان پذير مي كند. مباحث عمده اي كه در فرآيند ساماندهي مجموعه هاي نسخه هاي خطي بايد مورد لحاظ قرار گيرد شامل حفاظت ونگهداری، فهرست نويسي و اطلاع رساني، تهيه نسخه عكسي و ميكروفيلم و اسکن آنها و راه اندازي كتابخانه ديجيتال می شود.
دکتر حبیب الله عظیمی در پایان صحبت های خود با ارائه پیشنهادهایی گفت: تلاش هاي مشترک بین کتابخانه ملی ایران به عنوان بزرگترین آرشیو نگهداری نسخ خطی در ایران و نیز مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان از مهمترین فعالیت هایی است که می تواند در زمینه های طراحي وتدوين فهرست مشترك نسخ خطي فارسي ايران و پاکستان، طراحي پايگاه منطقه اي نسخ خطي اسلامي با در برداشتن اطلاعات كتابشناختي نسخ خطي فارسي،عربي،اردو وتركي موجود در كتابخانه ها و مراكز نگهداري نسخ خطي درایران وپاكستان و طراحي و ايجاد كتابخانه خطي ديجيتال منطقه اي با مشاركت ايران وپاكستان انجام شود.
منبع: پایگاه اطلاع‌رسانی کتابخانه ملی