كتاب شجره الملوك، شجره نامه اي است منظوم از روزگار باستان تا دوران صفوي شاه قاجار

وي در نشستي با عنوان « چهره گشايي و نقد و بررسي كتاب شجرة الملوك» كه روز دوشنبه 27 آبان 87 در اين مركز برگزار شد، افزود: از ميراث مكتوب سپاسگزاريم به علت فعاليت هاي خستگي ناپذيري كه در تصحيح متون فارسي دارند و واقعا كتاب هايي كه در سال هاي اخير منتشر كردند، بسيار ارزنده است و وقتي ارزنده تر مي شوند كه ما روزي تحليل اين متون را شروع كنيم. در مورد كتاب شجره الملوك، به عقيده بنده، اگر حاشيه هاي اين كتاب نبود، شعرش چندان چنگي به دل نمي زد، براي اينكه ما در دوره هاي مختلف شاهد خيلي از اشعار هستيم كه فاخر نيستند. در تاريخ، دوره اي ما داريم كه شعراي ايران اشعار فاخري مي گفتند كه واقعا در فرهنگ ايران كم نظير است. به تدريج از زمان صفويه به بعد- شايد از اواخر صفويه – اين سنت به استثناي افرادي انگشت شمار كه وابسته بودند، با افرادي مثل آل احمد گيلاني و محتشم كاشاني، مواجه هستيم و بسياري از اشعاري كه در حقيقت خيلي به زبان مردم نزديك است. علتش هم اين است كه در روزگار صفويه ما شاهد كتاب ها و ديوان هاي زيادي هستيم، به طوري كه به تنهايي شايد اين عصر برابري كند با اعصار پيش از خودش و علت اين كه از آن اشعار فاخر، قدري كم شد، اين است كه سطح تمدن در اثر تجارت وافري كه در اين دوره بود، بالا رفت، شهرها توسعه پيدا كرد، مراكز علمي زيادي پيدا شد، قهوه خانه ها و مراكز تفريحي و شعر كم كم جنبه ي مردمي پيدا كرد كه البته اين هم براي خودش يك توسعه اي بود و به آساني نبايد از كنارش گذشت و اين اشعار اگرچه ممكن است كه سطحش پايين باشد، اما اصطلاحاتي كه از اين اشعار بيرون مي آيد، روشنگر حوادثي است كه در آن ها منعكس است و به ما كمك مي كند كه به واژه هاي اين مملكت و به تاريخ اجتماعي اين مملكت بيشتر پي ببريم.

وي ادامه داد: كتاب شجره الملوك كه هم اكنون به همت ميراث مكتوب و به اهتمام عالمانه  استاد محترم آقاي منصور صفت گل، چهره گشايي مي شود، شجره نامه اي است منظوم از روزگار باستان تا روزگار كيشتائيان تا دوران صفوي شاه قاجار كه توسط سه شاه سيستاني اواخر قرن دوازدهم هجري قمري به نام هاي صبوحي ، ناصح و زهير فراهم آمد و ضمن آن، از تاريخ سياسي سيستان و فرمانروايي ملوك نيمروز سخن رفته است . اين اثر منظوم به همت استاد دكتر صفت گل، تصحيح شده و ضمن تحقيقات و توضيحات با همكاري دانشگاه سيستان و بلوچستان انتشار يافته است. شناخت و آگاهي از نسخه منحصر به فرد شجره الملوك كه در سال هزار و نهصد و سه ميلادي تا سال هزار و نهصد و پنج توسط ميسيون تعيين مرز ايران و افغانستان و تحقيقاتي كه توسط جرج پيتر تايز افسر انگليسي و كارشناس نقشه برداري كه دانشي وسيع درباره  سيستان و بلوچستان انجام داد و متوجه اين نسخه منحصر به فرد گرديد ، مصحح محترم كتاب را با بررسي هاي دقيق در فهرست ها، به كاربرد موفق به دستيابي ميكرو فيلمي از اين نسخه ساخت و ضمن تصحيح انتقادي همراه با مقدمه  محققانه، موجبات چاپ آن را فراهم نمود و به نوشته  ايشان كتاب شجره الملوك آخرين نماينده سنت تاريخ نويسي ملوك نيمروز است كه در دهه هاي نخستين سلطنت قاجاريان پديدار شده است. دوراني كه رابطه  ملوك سيستان با حكومت مركزي به پايين ترين حد خود رسيده بود. ملوك سيستان با حكومت مركزي از نظر رابطه به كمترين حد خود رسيده بود، اين نشيب و فراز در ديدگاه تاريخ نويسي سيستان در ادوار تاريخ نويسي مربوط به مقاتيل از تاريخ ايران بوده كه به دليل تحولات و حوادث متعدد پس از اسلام ايران، ناحيه سيستان، نظر به موقعيت سياسي و اجتماعي مورد توجه فراوان قرار گرفت.
دكتر احسان اشراقي افزود: در اين دوران منابعي به زبان عربي و فارسي نگرشي خاص به تحولات تاريخ سيستان پيدا كرده بود و اين دگرگوني مقارن با دوراني بود كه در مشرق ايران، به ويژه در سيستان با پيدايش جنبش هاي استقلال طلبانه كه نمونه برجسته آن ظهور دولت صفاريان بود، گرايش تاريخ نويسي به سوي سيستان پديد آورد. تاريخ معتبر سيستان از تاريخ نويسي ناشناخته به متني كه در جاي جاي آن انعكاسي از گرايشات و تمايلات افتخار آميز نسبت به ايران پيش از اسلام مشهود است، نمونه بارزي است از ظهور يك عصر تازه در تاريخ نويسي ايران. اين كتاب به همت شادروان ملك الشعراي بهار تصحيح و با مقدمه اي فاضلانه انتشار يافت و با اين كه قديمي ترين كتبي است كه به فارسي ديده شده، مع ذالك با وجودي كه احتمال ترجمه  آن از عربي به فارسي مي رود، ملك الشعرا را يقين حاصل است كه اين كتاب در اصل به فارسي تاليف شده، ولي گاهي نيز مطلبي از كتب عربي ترجمه گرديده است. مولف در فضائل سيستان، علاوه بر كتب اسلامي به كتب زردتشتيان نيز دست داشته، چنان كه دو بار كتاب « بن بهشت » كه در آن مطالبي درباره مسائل ديني و تاريخي و جغرافيايي راجع به ايران قديم آمده، در اين كتاب محفوظ است.

وي گفت: دومين اثري كه در درباره تاريخ ملوك سيستان اطلاع مي دهد، كتاب احياي ملوك، تاليف ملك شاه حسين سيستاني كه در عهد صفويان مي زيسته است. اين كتاب، آگاهي مهمي را درباره  اوضاع اجتماعي ، سياسي و اقتصادي سيستان عصر صفوي ارايه مي دهد. با تاسيس دولت صفوي در آغاز قرن دهم هجري، برقراري يك نظام قدرتمند مركزي و حفاظت از مرزهاي شرقي مملكت به صورت مساله مهمي درآمد . اين مرزها با توجه به جايگاه هاي طبيعي و ويژگي هاي اقليمي و از همه مهم تر همسايگي با دولت گوركانيان هند و سرزمين هايي كه در معرض تاخت و تار مكرر ازبكان قرار مي گرفت، لزوم حفظ راه هاي بازرگاني و كارواني طبعاً سياست دولت صفوي را به مرزهاي شرقي معطوف ساخت. مسايلي كه تا پايان فرمانروايي دولت ادامه يافت، در اين كتاب آمده، بنابراين احياي ملوك نمايانگر و بازتاب توجه به حوادثي است كه در شرق ايران آن روزگار به وقوع پيوسته است. كتاب قصص خاقاني از ولي قلي خان شاملو نيز كه پس از اين اثر، تاليف شد و ديگر آثاري چون جهانگشاي نادري نوشته  ميرزا مهدي خان استرآبادي و عالم اولاي نادري اثر محمد كاظم مروي كه به حوادث خراسان و سيستان پرداخته اند و مجموع التواريخ ميرزا محمد خليل مرعشي و مجمع التواريخ مشتمل بر حوادث سال هاي بعد از مرگ نادر شاه و مانند آن ها ، حكايت از اوضاع حساس شرق ايران دارد. در مقدمه  محققانه  مصحح محترم در شجره الملوك به نقل از احياي ملوك آمده كه ملك شاه حسين يعني مولف كتابي كه ذكر شد، فرمانرواي ملوك سيستان را نمونه اي از فرمانروايي شاهان عجم مي داند و از نوشته  او برمي آيد كه آنان تا اندازه اي استقلال داشتند. به هر حال، آقاي دكتر صفت گل سعي كرده اند مطالب بسيار مفيدي كه اين كتاب در مورد اميران سيستان داشته و اتفاقاتي كه افتاده را بسيار بسيار خوب بيرون بكشد و در نتيجه به اين كتاب جان بدهد و بايد عرض كنم كه انتشار اين كتاب يك مشكل تاريخي و مستند را در سيستان كه حوادث زيادي را در طول تاريخ ديده، معرفي مي كند، بنابراين جاي آن دارد كه بنده به سهم خودم از اين عزيز سپاسگزاري كنم. اميدوارم كه اين كتاب خوانده با دقت تمام شود و آن مطالب درستي كه از شهر سيستان آمده، مورد توجه قرار گيرد.