میراث مکتوب – مروری بر فهرست نسخه های خطی فارسی و عربی كتابخانه فردوسی، كالج وادام، دانشگاه اكسفورد، مجموعه میناسیان – (قسمت اول)
پس از شنیدن آوازه تبلیغاتی فهرست مجموعه میناسیان كار جناب آقای علی میر انصاری، مشتاق دیدن آن بودم تا اینكه به دستم رسید. فهرستی شكیل و چشم نواز كه با صرفه جوئی فراهم آمده و تقریبا عاری از زیاده و كم نویسی و دارای قالبی مشخص و همگون، كه پیداست جناب میر انصاری با توجه به زمان صرف شده، تمامی بضاعت علمی و تامل عملی خویش را به كار گرفته اند تا اولین اثر خود در زمینه فهرست‌نگاری را شایسته عرضه كنند و البته موفق هم شده اند. به ایشان دست مریزاد گفته و امید است در آینده نیز شاهد كارهای آراسته و شایسته تر از ایشان باشیم.
آنچه در پی می آید تاملات مختصری است كه در هنگام تورق این فهرست فخیمه، به ذهن رسید تا شاید كمكی در جهت كارایی و وزانت بیشتر آن باشد.
در ابتدا چند نكته كلی:
– 1این مجموعه كه در كتابخانه وادام اكسفورد نگهداری می‌شود، قبلا سیاهه ای از آن توسط دانشمند محترم آقای مدرس طباطبائی تهیه، و در جلد 11 نشریه دانشگاه تهران به چاپ رسیده بود و جمعا 363 عنوان را شامل می‌شد. جناب مدرسی طباطبائی معتقد بود كه این مجموعه را دیده و جز نسخه‌های معروف، بقیه را مختصر فهرست كرده است كه البته با مقایسه با كار جناب میر انصاری كه مدعی اند سالها روی این مجموعه زحمت كشیده اند، كاری ابتدائی محسوب می شود. ولی در كل از آن بی اطلاع كامل نبودیم.
– 2فهرست‌نگار محترم، تلاش خوبی برای یكدستی و شكل‌دهی وزین این فهرست به كار بسته اند و كاملاً روشن است كه از ابتدا برای استخراج و ثبت اطلاعات، تیپ مشخصی را تدارك دیده و از آن تبعیت كرده اند. فقط ای كاش برای ثبت نام مؤلف نیز، رویه مشخصی را برمی‌گزیدند تا شاهد چندگانگی آن هم در یك فهرست نباشیم. مثلا در برخی اسامی تلاش شده نام مؤلف، با كنیه و یا لقب او بیاید و در بسیاری نشده و یا اینكه در ثبت تاریخ تولد و وفات مؤلف باید دقت بیشتری می‌شد كه اگر مثلا سالی احتمالی و یا مورد اختلاف است، حداقل با علامتی مشخص می‌شد؛ مثلاً سال وفات عبدالرزاق لاهیجی 1051ق بدون هیچ علامتی آمده، در صورتی كه به احتمال زیاد این تاریخ غلط است زیرا او «گوهر مراد» را به نام شاه عباس ثانی (1052-1077) تألیف كرده و «سرمایه ایمان» را پس از آن؛ و لذا ضبط 1072 ترجیح دارد. می‌شد با یك علامت (؟) حداقل این تردید را منتقل كرد.
– 3یكی از اشكالاتی كه بر بسیاری از فهارس همچنان وارد است، عدم دقت در ثبت نام اثر است، بالاخص اگر به چند نام آمده باشد. گرچه در این فهرست رعایت این مورد مد نظر بوده ولی همچنان در برخی از آثار مغفول مانده؛ مثلاً «تفسیر حسینی»، نام معروف و شاید اصلی آن «مواهب علیه» است كه به «تفسیر كاشفی» و «تفسیر حسینی» نیز خوانده شده، در حالی كه فقط به «تفسیر حسینی» بسنده شده است و …
– 4در فهرست‌نگاری، ادعاهایی چون: منحصر به فرد بودن، یا فقط چند نسخه داشتن و یا … باید با اشراف كامل صورت گیرد و حتی المقدور باید اجتناب شود. می‌توان گفت «من نسخه‌ای نیافتم» یا جملاتی مشابه، ولی ادعاهای فراتر ممكن است دیر یا زود، نقض شود و به كار فهرست‌نگار لطمه وارد كند. چنین اتفاقی در این فهرست زیاد رخ داده كه به آن اشاره خواهم كرد و در اغلب موارد هم ناصحیح است.
– 5امروزه با وجود منابع و مآخذ بسیار و در دسترس، كار بررسی و شناسایی نسخه‌ها نسبت به گذشته بسیار سهل‌تر است كه می‌توان با استفاده از آن، خطاها و نسخه‌های ناشناس را به حداقل رسانید. اگر در گذشته بروز چنین خطاهایی – كه از بزرگان هم سر زده – طبیعی بود، امروز با توجه به كثرت منابع و امكانات، پذیرفته نیست، جز اینكه فهرست‌نگاری، نیازمند استمرار و خبرگی است و كسی می‌تواند در این عرصه گره‌گشایی كند، كه با سالها توغل در این فن، تجربه لازم را در خود ایجاد كرده باشد. با تهیه یك یا دو فهرست، كسی خبره نمی‌شود؛ لذا سالها ممارست لازم است تا به ظرافت‌ها و دقت‌های آن اشراف حاصل شود.
6- بررسی و حتی نقد یك فهرست، گاهی به دلیل اهمیت دادن به آن است نه بی‌ارزش كردن آن؛ فهرستی قابلیت نقد دارد كه از حداقل‌های قابل قبول برخوردار بوده و ارزش وقت‌گذاری را داشته باشد. پرداختن اجمالی به كار جناب میر انصاری از این باب است تا شاید به ارزش‌های آن افزوده شود. از آنجا كه كه فهرست، اولین و مهمترین حلقه ارتباطی پژوهشگر با یك اثر میراثی است و خطا در این مرحله از كار، به خطاهای بسیاری منجر شده كه گاهی به جای راهنمایی، باعث گمراهی می‌شود، نقد و تكمیل آن، می‌تواند این كاستی را كمتر كند.
مصطفی درایتی
منبع: کانال مؤسسۀ الجواد