میراث مکتوب – پزشکی اسلامی که ریشه های آن از یونان و هند و ایران اخذ شده و در ابعاد اخلاقی آن از قرآن و روایات استفاده گردیده، به صورتهای گوناگون در فرهنگ اسلامی وارد شده و در دسترس طلاب و دانش پژوهان قرار گرفته است. این میراث توانگر و توانمند، گاه به صورت دائرة المعارف های طبی جلوه گری کرده است. همچون فردوس الحکمه علی بن ربن طبری و المعالجات البقراطیه ابوالحسن احمد بن محمد طبری و کامل الصناعة الطبیه علی بن عباس مجوسی اهوازی و حاوی و منصوری محمد بن زکریای رازی و قانون ابن سینا به زبان عربی و هدایة المتعلمین ربیع بن احمد اخوینی بخاری و یادگار و الأغراض الطبیة و ذخیرۀ خوارزمشاهی از سید اسماعیل جرجانی به زبان فارسی، و گاهی به صورت تکنامه که به آن «رسالۀ مفرده» می گفتند، همچون مالیخولیا از اسحق بن عمران و النبض و التفسرة از ابن رضوان و الاغذیة از اسحق بن سلیمان و دیابیطس از عبداللطیف بغدادی.
یکی از ویژگیها و امتیازات شعر فارسی این است که می‌تواند بیانگر مطالب و مفاهیم علمی اعم از علوم انسانی و علوم محض باشد. شاعران فارسی در مدارس سنّتی پرورش می‌یافتند و بخشی از برنامه‌های آن مدارس، مقدّماتی از علوم تجربی از جمله پزشکی بود که همپایۀ علوم دینی آورده می‌شد:
پـزشـکـی را و دیـن را گـر ندانـی زیـان است این‌جهانی و آن جهانی
پزشکی دانشش تن را پناه است و دین دانستنش جان را سپاه است
مجموعۀ حاضر از دیوانهای فارسی و برخی از متون نثر بیرون آمده و واژه های مربوط به طب و داروشناسی که در شعر شاعران و نثر برخی از نویسندگان دیده شده، تعریف یا توصیف شده است.
باید متذکر شد که برخی از واژه ها به صورت شرح الاسم از منابع لغت توضیح و گزارش و حد یا رسم برخی هم، از منابع اصیل پزشکی و داروشناسی تعریف شده است.
واژگان بررسی شده در این کتاب، در این حوزه هاست: علم طب و طبیب، ارکان، عناصر، اخلاط، مزاج و قوت، اندامها و بعضی حرکات و حالات آنها، تندرستی و بیماری و سبب و عرض آن، نام مبتلایان به بیماریها، راههای شناخت بیماری، ابزارهای شناخت و درمان بیماری، مراحل تولد و رشد، داروها (گیاهی و معدنی و حیوانی) و عذاها، ظروف و مکان نگهداری دارو، امور مرتبط با بیمار و بیماری و باورهای عامیانه دربارۀ بیماریها و درمان آنها که واژگان گاهی به صورت مفرد و گاهی به صورت مرکب می آید.
در این کتاب کوشش شده است که کاربرد واژگان و اصطلاحات پزشکی و داروشناسی در اشعار برخی از شاعران بزرگ ایران با ذکر منابع و مآخذ نشان داده شود تا هم دانشجویان زبان و ادبیّات فارسی برای مشکلات خود راه حلی بیابند و هم دانشجویان پزشکی به اهمیّت این علم شریف پی ببرند.
مقدمۀ کتاب را اینجا دانلود کنید.
محقق، مهدی، فرهنگ اصطلاحات پزشکی و داروشناسی در ادب فارسی، تهران، سمت،496 صفحه، قطع: وزیری، بها: 170000 ريال، 1394.