میراث مکتوب – زرافشان، فرهنگ اصطلاحات و ترکیبات خوشنویسی، کتاب‌آرایی و نسخه‌پردازی دربرگیرندۀ بیش از ۵۰۰۰ سرمدخل از اصطلاحات و ترکیبات کتابت، کتاب‌آرایی و نسخه‌پردازی است.
خوشنویسی، کتاب‌آرایی و نسخه‌پردازی مجموعهای از هنرهاست که سبب تهیۀ هزاران نسخۀ خطّی و مرقّع شده است؛ مجموعهای از هنرها همچون: ورّاقی، کاغذسازی، کتابت، رنگسازی و رنگ‌آمیزی، نقاشی، تزیینات متن و حاشیه، صحّافی و جلدسازی و هنرهای وابسته به هریک.
گسترۀ این هنرها و فنون سبب می‌شود تا میان هنرهای نسخه پردازی و بسیاری از اصطلاحات دبیری و دیوانی، ارتباط نزدیکی برقرار شود و ازین رو مرزهای مشترک فراوان داشته باشند. دبیر باید که کاتب زبردستی هم باشد و لازمۀخوشنویسی هم آگاهی از بسیاری ازین فنون بوده است.
اصطلاحات و ترکیبات این هنرها همچون بسیاری از دیگر نمودهای فرهنگ و هنر ایران، بیش از هرجا در ادبیات و به ویژه شعر تجلّی یافته و ثبت شده است. درست است که اصطلاحات تخصصی بسیاری از رشته ها مانند: موسیقی، گیاهشناسی و نجوم نیز در شعر فارسی ثبت و ضبط شده و امروزه مطالعۀ آنها سودمند است؛ ولی هنرهای کتابت و کتاب آرایی و حضورشان در ادبیات فارسی، مهمتر و عمیقتر از دیگر شاخه هاست.
خامه و صفحۀ مسطرزده میگوید فاش
که ره و رسمِ هنر جاده اهل سخن است (تأثیر)
نیک میدانیم که بسیاری از ادیبان و شاعران، کاتب، دبیر و یا منشی بوده اند و همچنین بسیاری از خوشنویسان و نگارگران نیز از سخنوران بنام دورۀ خویش شمرده می شوند. این ویژگی از ابن مقله و ابن بوّاب تا دورۀ معاصر جریان داشته و در برخی ادوار همچون سدۀ نهم تا یازدهم به اوج رسیده است؛ در نتیجه شاعران بیش از هر هنری با اهلِ کتابت و کتاب آرایی سر و کار داشتند و دستِ کم بر کتابت و نسخه پردازی دیوانِ خویش نظارت می کردند و ازین رو غالباً با اصطلاحات نسخه پردازی به میزان کافی آشنا بوده اند.
اطلاعات و آگاهی از اصول و اصطلاحات کتابت و کتاب‌آرایی، همزمان با رسالات آموزشی و تذکره‌ها، در بینا بین ابیات شعر فارسی، جای گرفته و ثبت شده است. کاربرد اصطلاحات نسخه‌پردازی در شعر، سابقه‌ای ۱۱۵۰ ساله دارد و حتی در آثار سخنورانِ پیش از رودکی نیز دیده می‌شود. این کاربرد حتی پس از پیدایش چاپ در سدۀ سیزدهم هجری نیز ادامه یافته و در شعر سخنوران معاصر همچون ملک الشعرای بهار و پروین اعتصامی دیده شده است.
امروزه بسیاری از هنرمندان از انعکاس این هنرها در ادبیات آگاهی چندانی ندارند و همچنین بسیاری از اهلِ ادب نیز با چگونگی این هنرهای ارزشمند ایرانی بیگانه اند و با همخوانی و همگامی آنها آشنایی لازم را ندارند. این فرهنگ، معرّف هنرهای نسخه پردازی و کتاب آرایی ایرانی و انعکاس شان در شعر فارسی است و همچنین شناسانندۀ گوش های ناشناخته از شعر و همچنین گستردگی و قابلیتهای سخنوری است و در نتیجه مرجعی بین رشته ای است که سبب بهتر دیدن یکی از شاخسارهای زیبای شعر فارسی می شود و از طرفی روشنگر ظرایف و نکاتی است که همراه با اصطلاحات نسخه پردازی در بیت های شاهد آمده است.
این فرهنگ، دربرگیرندۀ بیش از ۵۰۰۰ سرمدخل از اصطلاحات و ترکیبات کتابت، کتاب آرایی و نسخه پردازی است که ۴۲۰۰ سرمدخل دارای توضیح و شاهد هستند و همچنین ۸۰۰ سرمدخل نیز به سرمدخلهای دیگر ارجاع شده است؛ افزون بر توضیح و معنای هر سرمدخل، بیش از ۱۲۰۰۰ بیت شاهد از رودکی تا قاآنی شیرازی در این اثر جای گرفته است.
بنابر این تمام سرمدخل ها با شاهدهایی از شعر فارسی همراهند و تمام توضیحات، با ارائۀ منبع و مأخذ آمده است و همچنین هیچ شاهدی بدون نام سراینده، معرفی نشده است. اساس شواهد این فرهنگ بر سبک هندی استوار است که دورۀ اوج رواج این اصطلاحات بوده است؛ ازین رو در سبک هندی دهها دیوان را واژه به واژه خوانده و شواهد مربوط را جدا کرده ام. برخی از این منابع در خارج از ایران منتشر شده است و در مواردی نیز به نسخۀ خطی دیوان، فرهنگ و یا تذکره ها مراجعه کرده ام.
با نگاهی گذرا به سرمدخل ها و معانی و شواهدشان، روشن میگردد که صدها سرمدخل برای بار نخست در زبان فارسی، استخراج و معنا شده و شواهدی برایشان ارائه شده است و ازین رو این اثر صرفاً ترکیب و تدوینی از فرهنگهای پیشین نیست و خود تألیفی نو و دست اول بشمار میرود.
زرافشان، فرهنگ اصطلاحات و ترکیبات خوشنویسی، کتاب آرایی و نسخه پردازی اثر حمیدرضا قلیچ خانی، توسط انتشارات فرهنگ معاصر منتشر گردیده است.