میراث مکتوب- نشست «بررسی فتوت‌نامه‌ها و آیین جوانمردی و پهلوانی از دل آثار کهن»، جمعه ۲۷ آبان ۱۴۰۱ با حضور نوشاد رکنی نسخه‌شناس و رییس اداره اطلاعات فرهنگی و حفاظت فنی کتابخانه و موزه ملی ملک و دکتر علی زرینی پژوهشگر حوزه فتوت، جوانمردی و عیاری و عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی، به دبیری پیمان سمندری در سرای اهل قلم خانه کتاب و ادبیات ایران برگزار شد.
پیمان سمندری، مسئول پژوهش و آموزش کتابخانه و موزه ملی ملک، در آغاز این نشست گفت: امیدواریم همه برنامه‌های هفته کتاب سرآغاز اتفاقات خوبی در کشورمان باشد. امروز که آخرین روز از هفته کتاب است به نام «روز کتاب، ورزش و جوانمردی» نام‌گذاری شده است و به همین مناسبت کتابخانه و موزه ملی ملک با همکاری موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران، نشست بررسی فتوت‌نامه‌ها و آیین جوانمردی و پهلوانی از دل آثار کهن را برگزار می‌کنند.
سمندری در ادامه به اهمیت آیین‌های جوانمردی و نسخه‌های فتوت‌نامه که دربردارنده کامل‌ترین فضیلت‌های اخلاقی‌اند پرداخت و اشاره کرد: شاید بزرگ‌ترین نیاز و گمشده زمان ما، برای همه، از جمله ورزشکاران، سیاست‌مداران، اصناف اقتصادی و اجتماعی، دانشگاه‌ها و همه گروه‌‌های جامعه ایرانی همین موضوع‌ها باشد و نیازمند بازخوانی و بازنگری در همه متون و منابع هستیم. از میان این فضیلت‌ها که در فتوت‌نامه‌ها به عنوان دست‌نامه‌های اخلاقی با روایت‌های گوناگون و به شیوه‌‌های خواندنی و همه‌فهم بیان شده است، می‌توان به راست‌گویی، امانت‌داری، برادری، رازداری، فداکاری، ایمان و توکل به خداوند، پاکدامنی، نان دادن، وفای به عهد، کم‌گویی و نرم‌گویی، تدبیر در کارها، احترام به استاد و خدمت به پیر و پدر، یاری کردن دردمندان، بخشودن، پاس نمک را داشتن و بسیار مانند این‌ها اشاره کرد. پرداختن عالمانه و درست به این منابع به شدت احساس می‌شود است و اگر پژوهش‌گران بیش‌تر به این موضوع بپردازند، چه بسا شاهد بالا رفتن آگاهی و بهتر شدن زندگی مردم در این سرزمین باشیم.
سرورِ فتیان، علی (ع) است
علی زرینی در جایگاه نخستین سخنران نشست، به آیین جوانمردی پرداخت و گفت: جای چنین بحثی در هفته کتاب بجا و شایسته است. امیدوارم که به آیین جوانمردی پایبند باشیم و به آن جامه عمل بپوشانیم. ایدئولوژی به صورت خلاصه مجموعه‌ای از باورها و ارزش‌ها است که شخص با توجه به آنها دنیا را تفسیر می‌کند. آیین‌های جوانمردی نیز از باورهای ارزشمند ماست که در آثار ادبی بازتاب داده شده است. او درباره آیین‌های پهلوانی و فتوت و خاستگاه این آیین‌ها، دو دیدگاه مطرح کرد و گفت: گروهی خاستگاه این آیین‌ها را ایران باستان می‌دانند و پاره‌ای دیگر از پژوهش‌گران، برای این آیین‌ها به جست‌وجوی سرچشمه‌های دینی و به‌ویژه اسلامی برآمده‌اند. او همچنین تأکید کرد که نمی‌توان از پهلوانی سخن گفت و از شاهنامه چیزی نگفت.
وی ادامه داد: پهلوانان شاهنامه، به پادشاهان نزدیک و بر تصمیم‌گیری‌های سرزمینی اثرگذار بودند. جهان‌پهلوان یا پهلوان آرمانی شاهنامه سه ویژگی دارد: نخست قدرت جسمی و رزمی، دوم قدرت علمی و فکری و سوم قدرت روحی و معنوی. در دوره اسلامی، آیین پهلوانی، با اتکای به سیره پیامبر صلی‌الله علیه و آله و سلم و حضرت امیرالمومنین علی علیه‌السلام و در همبستگی با آموزه‌های اسلام و مکتب تشیع، به‌صورت سلسله‌ای به نام فتوت درآمد و بعدها، فتوت و تصوف با هم درآمیختند. وابستگان به فتوت هم علی علیه‌السلام را سرور فتیان، پهلوانان و جوان‌مردان و نماد فتوت و پهلوانی می‌دانستند. او افزود: با توجه به پژوهش‌هایی که در نهج‌البلاغه انجام دادم، حضرت علی علیه السلام همه خصلت‌های خوب انسانی و دینی را در نهج‌البلاغه بیان می‌فرماید. فتوت نامی است جامع همه خصلت‌های خوب انسانی؛ به سخن دیگر، جوانمردی را جلوه دین و زینت انسان می‌دانند. مروت از فضیلت‌های دین و آیین است و هر آیینی که فتوت ندارد، خیری در آن نیست و در جامعه امروز فتوت نیازی اساسی است.
نوشاد رکنی دیگر سخنران نشست گفت: تصوف، فتوت و نظامی‌گری، هم‌پیوندند و اصول و سرچشمه‌شان یکی است. این پیوند، در برخی واژگان هم نُمود یافته است؛ کما این‌که «رباط» هم به معنای خانقاه است و هم به معنای قلعه نظامی. از طرفی آیین فتوت، از مذهب مهری و آیین‌های پیش از اسلام نیز تأثیر پذیرفته است؛ مذهب و آیین‌هایی که مطابق پژوهش‌های بسیارِ صورت‌گرفته، بر دین مسیحیت نیز بسیار تأثیر گذاشته‌اند.
ریشه‌های فتوت در آیین مهری
هم‌ریشه بودن آیین فتوت و آیین مهری و شوالیه‌گری از نگاه رکنی، نمودهای دیگری هم دارد. وی در این‌باره افزود: در فتوت‌نامه‌ها نقل شده که نخست پیامبر صلی‌الله علیه و آله و سلم بود که سه کف نمک به نام سه‌گانه شریعت، طریقت و حقیقت در آب ریخت، آن را به حضرت علی علیه‌السلام داد، بعد ایشان آن را به سلمان و او هم به حذیفه سپرد.زرینی نیز تأیید و تأکید می‌کند که تأثیر آیین مهری حتی در ورزش‌های پهلوانی و باستانی، در زورخانه‌ها و حتی در ورزش کشتی نیز دیده می‌شود.
دکتر زرینی در این‌باره گفت: تاثیر آئین مهری را در ورزش‌هایمان می‌بینیم. حتی کشتی گرفتن را به آن آیین نسبت می‌دهند و زمانی که مهر با خورشید کشتی می‌گیرد و زورآزمایی می‌کند، خورشید را به زمین می‌زند اما با دست راست آن را بلند می‌کند که در کنار هم قرار می‌گیرند که این رسم در کشتی به جای می‌ماند. خورشید بعد از مهر است. در زورخانه‌ها و معابد مهری، مهرابه‌ها در جایی قرار گرفته است که در نزدیک آب انبار بود و شاگردان را در آنجا پاک می‌کردند تا آیین مهری را به آنها آموزش بدهند.
نخستین رساله‌ای که با عنوان «فتوت» نوشته شد
نوشاد رکنی و علی زرینی، کتاب و روایت عدالت‌خواهانه «سمک عیار» را از جمله کهن‌ترین و مهم‌ترین متون حوزه پهلوانی و عیاری می‌دانند؛ کتابی که به سبک بسیاری از رساله‌های حوزه فتوت، به ۷۲ شرط فتوت اشاره دارد، اما نخستین رساله‌ای که با عنوان فتوت نوشته شده و برجای مانده است، «کتاب‌الفتوه» اثر «ابوعبدالرحمن سُلَمی» زیسته در قرن چهارم و پنجم و درگذشته سال ۴۱۲ هجری قمری است، اما این فتوت‌نامه با فتوت‌نامه‌های پس از آن، همچون «فتوت‌نامه سلطانی» که جامع‌ترین فتوت‌نامه‌ها است، تفاوت‌هایی بسیار دارد.
به گفته رکنی، فتوت‌نامه‌ها در دوره الناصر لدین الله خلیفه عباسی رشدی چشم‌گیر یافتند و قواعد این آیین مدون‌تر ثبت و ضبط شد. شهاب‌الدین عمر سهروردی، استاد سعدی شیرازی در همین دوره دو کتاب مهم فتوت‌نامه را به رشته تحریر درآورده که نخستین فتوت‌نامه فارسی در زمره آنها قرار می‌گیرد. نخستین فتوت‌نامه منظوم نیز کمی بعدتر توسط «مولانا ناصری» شاعر فارسی‌زبان اواخر سده هفتم هجری نوشته می‌شود.
فتوت‌نامه‌هایی که گمان می‌شد وجود ندارند!
در حوالی دوره الناصر لدین‌الله، کتاب‌های مهم دیگری نیز در حوزه فتوت، نوشته شد که اساس فتوت‌نامه‌های بعدی بود؛ مثل «تحفه الوصایا» اثر «احمد بن الیاس النقاش» یا رساله «ابن معمار حنبلی بغدادی». رکنی می‌گوید: گمان بر این بوده برخی اصناف، فتوت‌نامه ندارند، اما در قرون مختلف، برای اصناف مختلف، فتوت‌نامه‌هایی یافت شده است، نظیر فتوت‌نامه دلاکان و فتوت‌نامه قصابان که تا زمانی از نظر جایگاه اجتماعی در زمره فرودستان تلقی می‌شدند.
به گفته او، مطابق فتوت‌نامه‌ها، هر صنف، آیین خود را به پیامبری نسبت می‌داده است؛ نظیر آن‌که برخی اصناف سرسلسله آیین خود را پیامبرانی همچون ابراهیم، آدم و شیث دانسته‌اند و حتی صنف خدمت‌کاران، سرسلسله خود را قنبر، غلام حضرت علی علیه‌السلام می‌دانستند. هرچند در سده دوازدهم، فتوت‌نامه‌ها قوت می‌گیرند، اما در دوره صفوی، فتوت‌نامه‌ها قدری تحقیر می‌شوند؛ چنان‌که مرحوم سیدابوالقاسم موسوی استرآبادی یا همان میرفندرسکی، عالم و عارف و حکیم عصر صفوی، از شاه عباس بابت فعالیت در این حوزه، کنایه و تعریض می‌شنود.
مروت، نامی است که جامع همه فضیلت‌ها و خوبی‌هاست
زرینی، دلیل جایگاه رفیع حضرت علی علیه‌السلام در آیین فتوت را عامل بودن خود آن حضرت به آیین فتوت و جوانمردی می‌داند. از طرفی، توصیه‌ها و سخنان و حکمت‌هایی گران‌بها در حوزه فتوت، جوانمردی و پهلوانی، از حضرت امیرالمومنین علی علیه‌السلام برای ما به یادگار مانده که صفات سلبی و ایجابی فتیان را بیان می‌کند. حضرت امیر، فتوت را دربرگیرنده همه خصلت‌های نیکوی دینی و انسانی می‌داند و می‌گوید مروت، نامی است که جامع همه فضیلت‌ها و خوبی‌ها است.
او به روایتی از حضرت علی علیه‌السلام اشاره می‌کند که فرموده است: مروت از فضیلت‌های هر دین و آیینی است و هر آیینی که مروت ندارد، خیری در آن نیست.
به گفته زرینی، این‌دست سخنان حضرت علی علیه‌السلام در آثار ادبی نظم و نثر، بازتاب یافته و شاعران و نویسندگان در طول تاریخ، به آن پرداخته‌اند؛ آ‌ن‌چنان‌که سعدی می‌گوید: جوان‌مرد اگر راست خواهی ولی است/ کرم پیشه شاه مردان علی است …
اصول فتوت از نگاه حضرت امام علی علیه‌السلام
مطابق پژوهش‌های زرینی، حضرت امیرالمومنین علیه‌السلام، اساس جوانمردی را شرم و حیا می‌داند و افراد عفیف و پاک‌دامن را هم‌پای مجاهد شهید و همسان فرشتگان توصیف می‌کند. ابوالفضل عبدالرزّاق کاشانی، اصول فتوت از نگاه حضرت علی علیه‌السلام را گرد آورده و از اصول هشت‌گانه فتوت یعنی وفا، صدق، امن، تواضع، نصیحت، صفا، هدایت و توبه یاد می‌کند.
رکنی در ادامه از اتحاد صنفی فتیان می‌گوید؛ خصیصه‌ای که جلوه‌هایش را می‌توان در یادداشت‌های صدرالدین عینی، از بزرگ‌ترین نویسندگانِ تاجیک، به تماشا نشست.
فتوت‌نامه صنف معماران تا سال‌ها مکتوم بود
وی در پاسخ به پرسشی درباره فتوت‌نامه‌های موجود در گنجینه کتابخانه و موزه ملی ملک، از فتوت‌نامه سلطانی یاد می‌کند؛ فتوت‌نامه‌ای که مرحوم محمدجعفر محجوب، نویسنده، محقق و مترجم ایرانی، آن را با استفاده از نسخه موجود در موزه ملک، تصحیح کرده است. رساله فتوتیه نیز دیگر اثری است که در این حوزه در موزه ملک وجود دارد که در اصل رساله‌ای از دل یک نسخه خطی است و دو نسخه از آن در گنجینه کتابخانه ملک نگه‌داری می‌شود. رکنی می‌گوید فتوت‌نامه صنف معماران تا سال‌ها مکتوم بود و به نظر می‌رسید از این صنف مهم هیچ فتوت‌نامه‌ای بر جای نمانده است اما در میان آثار کتابخانه و موزه ملی ملک، اثری ارزشمندی در این ارتباط به شکلی اتفاقی کشف شد، یعنی نخستین زیج (لوح) معماری کشف‌شده به صورت فیزیکی، شامل فتوت‌نامه معماران.
به بیان رکنی، تاریخ کتیبه منقوش بر این زیج، «صفرالمظفر ۱۳۰۹» ذکر شده است. او توضیح می‌دهد که معمار با بنا در دسته‌بندی‌های صنفی تفاوت داشته و به شعری از سنایی استناد می‌کند: «آن ستاند مهندس دانا/ به یکی دم که پنج مه بنا»
رکنی در پایان سخنان خود متن فتوت‌نامه موجود در حاشیه این زیج را خواند که در بخشی از آن چنین آمده است: «… و گونیا … سه سر دارد به معنای الله، محمد و علی و ذکر او یا حی یا قیوم است …»
دکتر علی زرینی در پایان نشست یادآور شد: هر ملتی که بتواند با گذشته خود ارتباط برقرار کند، قطعا موفق‌تر خواهد بود. آیین‌های پهلوانی در آثار فتوت‌نامه‌ها، گنجینه‌های گرانبهای ایرانی اسلامی هستند که در قالب اخلاقی از نسلی به نسل دیگر منتقل شده است، پس شناساندن این آیین‌ها می‌تواند راهنمای جوانان این کشور به نیکی و آزادگی باشد و به نوعی نفوذ فرهنگ‌های مهاجم را در اخلاق به حداقل برساند و از آسیب‌های احتمالی جلوگیری کند. از سوی دیگر فتوت و جوانمردی اگر در جامعه رواج یابد، در واقع زندگی و روابط انسانی را رنگی از دوستی بخشیدیم.
منبع: پایگاه اطلاع‌رسانی کتابخانه و موزه ملی ملک