میراث مکتوب- ماه محرم، وقایع جنگ امام حسین (ع) با سپاه یزید، حکایت‌های روز تاسوعا و عاشورا و حوادث و پیامدهای این قیام، جریان‌هایی از شعر را در ادبیات کهن و معاصر فارسی به وجود آورده است که در جایگاه خود قابل تأمل و بررسی هستند. در این گزارش سعی شده از نظر تاریخ ادبی مروری شود بر آثار شاعرانی که در دوره کهن شعر فارسی شعر عاشورایی سروده‌اند.
اولین عاشورایی‌سرایان
توجه به امام حسین(ع) و واقعه عاشورا از دیرباز در شعر فارسی نمود یافته است. شاید نخستین شاعری که در اشعارش از نام امام حسین (ع) استفاده کرده است، میسری باشد که در ستایش پیغمبر(ص) و آل او چنین سرود:
درودش بر محمد صدهزاران
پس آنگه بر همه فرخنده یاران
درودش بر علی هرآنچ نکوتر
و بر جفت وی آن پاکیزه دختر
پس آنگه بر حسین و برحسن بر
به فرزندان ایشان تن‌به‌تن بر
در اشعار شاعرانی نظیر غضایری رازی، عیاضی سرخسی و دقیقی طوسی نیز نام امام حسین(ع) گاهی با عنوان «شبیر» دیده می‌شود؛ اما به نظر اکثر ادیبان و عاشوراپژوهان نخستین مرثیه مستقل عاشورایی از آن کسایی مروزی است. محمد امین ریاحی معتقد است: «کسایی نخستین گام را در راهی نارفته و ناهموار برداشته است.»
اما نویسنده کتاب «شکوه شعر عاشورا در زبان فارسی» با شک و تردید به این موضوع نگریسته و می‌گوید: «مطمئنا پیش از کسایی نیز شعر عاشورایی وجود داشته که به دست ما نرسیده است.» وی معتقد است کسایی آغاز‌گر مرثیه عاشورایی در شعر مکتوب آیینی در زبان فارسی است. برخی از پژوهشگران قوامی رازی را نخستین شاعر عاشورایی می‌دانند، اما شعر عاشورایی وی با مطلع :
روز دهم ز ماه محرم به کربلا
ظلمی صریح رفت بر اولاد مصطفی
هم از نظر محتوایی و هم از نظر بلاغی و سخن‌وری به عنوان نخستین شعر در این حیطه بسیار پخته می‌نماید و مسلما او از الگوهایی بهره گرفته است.
برخی شاعران که با موضوع واقعه کربلا شعر سروده‌اند:
کسایی مروزی
حکیم ابوالحسن مجدالدین کسایی مروزی از شاعران توانای پارسی‌گوی در نیمه دوم قرن چهارم بوده. اکثر پژوهشگران او را شیعه می‌دانستند. همان‌گونه که پیش از این گفته شد به اعتقاد بسیاری از صاحب‌نظران، کسایی نخستین سراینده شعر عاشورایی فارسی است. در میان اشعار پراکنده‌ای که از او به دست ما رسیده است، تنها یک قصیده عاشورایی وجود دارد با مطلع:
باد صبا درآمد فردوس گشته صحرا
آراست بوستان را نیسان به فرش دیبا
سنایی غزنوی
حکیم ابوالمجد مجدود بن آدم سنایی شاعر عالی مقدار و عارف بلند مقام قرن ششم و از استادان مسلم شعر فارسی است. وی علاوه بر اشارات پراکنده به حادثه عاشورا در اشعار خود، در مثنوی حدیقه‌الحقیقه یا الهی‌نامه بخش جداگانه‌ای را به امام حسین (ع) و شهادت ایشان اختصاص داده است. در این بخش شاعر نخست در یک مثنوی با مطلع زیر به ذکر مناقب، ویژگی و اوصاف امام حسین (ع) پرداخته و به‌ویژه بر نسب وی تاکید می‌ورزد.
پسر مرتضی امیر حسین
که چنویی نبود در کونین
قوامی رازی
شرف‌الشعرا امیر بدرالدین قوامی خباز رازی از شاعران معروف نیمه اول قرن ششم هجری است که در میان شاعران شیعه معروف بوده است در میان آثار او اشعار کثیر در منقبت خاندان رسالت و مرثیت آنان دیده می‌شود. در دیوان وی، قصیده‌ای عاشورایی با مطلع زیر وجود دارد:
روز دهم ز ماه محرم به کربلا
ظلمی صریح رفت بر اولاد مصطفی
شاعر در این قصیده سعی می‌کند به وصف وجوه مختلف حادثه عاشورا بپردازد. او پس از بیان شهادت امام (ع) و اسارت اهل بیت ایشان، یزیدیان را وصف کرده و در چند بیت، تقابل حق و باطل را نمایش می‌دهد. سپس به وصف دلاوری ایشان می‌پردازد و در پایان نیز زبان حال حضرت زهرا (س) را با ایشان بیان می‌کند. با وجود سعی شاعر در توصیف دگرگونه عاشورا، حالت حزن و اندوه در شعر او چیره است.
عطار نیشابوری
فریدالدین عطار کدکنی نیشابوری شاعر و عارف نام‌آور ایران در قرن ششم و آغاز قرن هفتم است.
از او یک مثنوی عاشورایی با این مطلع به جا مانده است:
کیست حق را و پیمبر را ولی
آن حسن سیرت حسین بن علی
عطار در این مثنوی، با زبانی ساده و بدون استفاده‌ای چشمگیر از زبان شاعرانه ابتدا به معرفی شخصیت و بیان ارجمندی امام حسین (ع) می‌پردازد، سپس در چند بیت شهادت آن حضرت در روز عاشورا را وصف می‌کند. دیدگاه عطار در این مثنوی ماتمی و احساسی است و بر ناحق کشته شدن امام تاکید می‌کند.
مولوی
مولانا محمد بلخی، یکی از بزرگ‌ترین و تواناترین گویندگان متصوفه و از عارفان نام‌آور، شاعر حساس صاحب‌اندیشه و از متفکران بلا منازع عالم اسلام است. مولوی در مثنوی معنوی بار‌ها از حادثه عاشورا یاد می‌کند و از آن به عنوان تمثیلی برای بیان معانی موردنظر خود بهره می‌گیرد. اما در کلیات شمس یک غزل را به صورت مستقل به واقعه کربلا اختصاص داده است. این غزل با این مطلع سروده شده است:
کجایید ای شهیدان خدایی
بلاجویان دشت کربلایی
سیف فرغانی
سیف فرغانی از پیشروان تصوف و عرفان در نیمه دوم قرن هفتم هجری است. بیشتر اشعارش در مسائل حکمی و عرفانی و وعظ و اندرز است. از او قصیده عاشورایی مشهوری در دست است که نشان‌دهنده سوز دل و تعلق خاطر شاعر به امام حسین (ع) و حادثه عاشورا است. این شعر با این مطلع آغاز می‌شود:
ای قوم در این عزا بگریید
برکشته کربلا بگریید
اوحدی مراغه‌ای
شیخ اوحدالدین مراغه‌ای از شاعران معروف قرن هفتم و هشتم هجری و از عارفان مشهور این عصر است. مراغه‌ای قصیده‌ای عاشورایی با مطلع زیر دارد:
این آسمان صدق و در او اختر صفاست
یا روضه مقدس فرزند مصطفاست؟
گویا شاعر این قصیده را در سفری که به کربلا داشته سروده است. شاعر در این مرثیه تنها به بیان غم و ماتم نپرداخته و با حفظ لحن سوزناک و غم انگیز خود به بیان عظمت و جایگاه والای امام حسین (ع) نیز اشاره نموده است.
سلمان ساوجی
سلمان ساوجی از گویندگان بزرگ سبک عراقی است. ذبیح الله صفا او را خاتم قصیده‌سرایان بزرگ پارسی زبان، خاصه قصیده‌گویان مداح می‌داند.
وی قصیده‌ای عاشورایی با این مطلع دارد:
خاک، خون آغشته لب تشنگان کربلاست
آخر ای چشم بلا بین! جوی خونبارت کجاست
ابن حسام خوسفی
ابن حسام خوسفی از جمله بزرگ‌ترین شاعران شیعی مذهب قرن نهم است. وی از عالمان زمان خویش بود و در متون ادب و دانش‌های شرعی مهارت داشت، از اخبار و سیرت‌های بزرگان دین آگاه بود و از آن در شعرهای خود استفاده می‌کرد. حجم انبوهی از دیوان او به مدح و منقبت پیامبر اکرم (ص) و اهل بیت ایشان اختصاص دارد. او در اشعار زیادی به مدح و مرثیه امام حسین (ع) پرداخته است و در پنج قصیده حوادث کربلا را ذکر نموده است.
مطلع این اشعار عبارتند از:
دیشب که زار و زرد و خمیده چو زلف یار
بر بام شام شکل مه نوش آشکار
*
دلم قتیل ره کشتگان راه خداست
که دیده دم‌به‌دم از موج سینه خون‌پالاست
*
دلم شکسته و مجروح و مبتلای حسین
طواف کرد شبی گرد کربلای حسین
*
قندیل آفتاب کزو عرش را ضیاست
تاب شعاع روضه مظلوم کربلاست
*
ای باد صبحدم خبر یار من بیار
دانی چه خوش بود خبر یار من بیار
بابا فغانی شیرازی
بابا فغانی شیرازی مشهور به «حافظ کوچک» از شاعران نام‌آور نیمه دوم قرن نهم و آغاز قرن دهم هجری است و در غزل، سرآمد شاعران عهد خود شمرده شده است. بسیاری از صاحب‌نظران، وی را به دلیل باریک‌اندیشی و واقعه‌پردازی، صاحب شیوه‌ای می‌دانند که بعدها موسوم به سبک هندی شد. وی نخستین ترکیب‌بند عاشورایی را در شش بند و با مطلع زیر سروده است:
صبح قیامت است صباح عشور تو
ای تا صباح روز قیامت ظهور تو
وی با حفظ لحن ماتم در سراسر شعر، مخصوصا در بند دوم با ردیف کربلا بار عاطفی و احساسی را افزایش داده و تاثر مخاطب را بر می‌انگیزد.
اهلی شیرازی
شیخ محمد اهلی شیرازی از شاعران معروف شیعی قرن نهم است و در دیوان وی، هشت قصیده در رثای امام حسین (ع) با مطلع‌های زیر وجود دارد:
چرخ از شفق نه صاعقه در خرمنش گرفت
خون حسین تازه شد و دامنش گرفت
*
ماه محرم است و شد دجله روان ز چشم ما
بهر حسین تشته لب، شاه شهید کربلا
*
این نقد دل، نثار شهیدان کربلا
چون خاک رهگذار شهیدان کربلا
*
آمد عشور و خاطرم افکار کرده است
درد حسین در دل ما کار کرده است
*
قدر حسین کم نشد و شد عزیزتر
خود را یزید روسیه و خوار کرده است
*
آمد عشور و در همه ماتم گرفته است
آه این چه ماتم است که عالم گرفته است؟
*
واحسرتا که دیده ز حسرت پر آب شد
در ماتم حسین علی دل کباب شد
*
ای دل، ز سوز گریه، جگر را کباب کن
یاد از حسین تشنه به چشم پرآب کن
محتشم کاشانی
محتشم در اصل و بنیاد شاعری خود قصیده‌سرایی مداح بود، اما شهرت عمده او در ساختن شعر مذهبی است، خاصه در رثای اهل بیت. او در زمینه شعر عاشورایی از شاعران کم‌گو به شمار می‌آید و تنها یک ترکیب‌بند و یک قصیده عاشورایی با مطلع زیر دارد:
این زمین پربلا را نام دشت کربلاست
ای دل بی‌درد آه آسمان‌سوزت کجاست؟
ترکیب‌بند عاشورایی وی با مطلع زیر بسیار مشهور و ماندگار شد:
باز این چه شورش است که در خلق آدم است
باز این چه عزا و چه نوحه و چه ماتم است
وحشی بافقی
مولانا شمس‌الدین کمال‌الدین محمد وحشی بافقی یکی از شاعران زبردست ایران در سده دهم است که از عهد زندگانی خود در ایران و هند نام بر‌آورده و شعرش زبانزد گشته است.
او ترکیب‌بندی عاشورایی با مطلع زیر دارد:
روزی است این که حادثه کوس بلا زده است
کوس بلا به معرکه کربلا زده است
نظیری نیشابوری
میرزا محمد حسین نیشابوری معروف به نظیری از شاعران نامی سده دهم و اوایل سده یازدهم است. نظیری بر مذهب دوازده‌امامی بود و در عقیدت خود استوار. کسانی را که نسبت به دین بی‌اعتنایی می‌نمودند به بدی می‌نگریست. او شعر کامل و مستقلی را به ذکر واقعه عاشورا اختصاص نداده است و تنها در یک بند از ترکیب‌بند خود در منقبت ائمه اثناعشر مقام و مصایب امام حسین (ع) را با نگاهی نوین توصیف می‌کند.
زلالی خوانساری
زلالی شاعری قصیده‌گو و غزل‌ساز و مثنوی‌سرا بود، درباره او گفته‌اند که خوی درویشی داشت و اعتقاد بسیار به پیشوایان شیعه. او ترکیب‌بندی با هفت قسمت در بیان مراثی و مصیبت‌های امام حسین (ع) سروده است که مطلع آن در ادامه آمده است.
بگشای چاک سینه که ماه محرم است
این ماه نو کلید در شهر ماتم است
واعظ قزوینی
میرزا رفیع‌الدین محمد بن فتح‌الله قزوینی معروف به «میرزا رفیعا» متخلص به واعظ از واعظان و عالمان مذهبی و از شاعران سده یازدهم هجری است. نعت پیامبر و منقبت دوازده امام در اشعار او جایگاه ویژه‌ای دارد. او یک قصیده طولانی و یک ترکیب‌بند را به بیان مرثیه امام حسین (ع) اختصاص داده است.
واعظ در قصیده عاشورایی خود با مطلع زیر به بیان حوادث عاشورا می‌پردازد.
قضا به دور جهان از فلک حصار کشید
که خوشدلی نتواند بگرد ما گردید
ترکیب‌بند عاشورایی وی با مطلع زیر هم زیبا و خواندنی است.
ای ناله ز جا خیز که شد باز محرم
ای گریه فروریز که شد نوبت ماتم
فضولی بغدادی
محمد بن سلیمان بغدادی متخلص به فضولی از شاعران ترک‌نسب و پارسی‌گوی سده دهم هجری است. وی کتاب روضه‌الشهدای ملا حسین کاشفی را به زبان ترکی ترجمه کرد و آن را «حدیقه‌السعدا» نامید. با وجود این در قصیده عاشورایی بیست‌ودوبیتی وی نشانی از خرافه‌پردازی و روایت‌های عامه‌پسند روضه‌الشهدا نیست. شعر عاشوایی فضولی با مطلع:
السلام ای ساکن محنت‌سرای کربلا
السلام ای مستمند و مبتلای کربلا
از قوی‌ترین و بلیغ‌ترین اشعار عاشورایی شمرده می‌شود.
صائب تبریزی
میرزا محمدعلی صائب تبریزی از مشهورترین و تواناترین شاعران سبک هندی است. او در تصویرسازی و آفریدن صور خیال بدیع زبانزد است.
صائب تبریزی یک قصیده عاشورایی دارد با مطلع:
چون آسمان کند کمر کینه استوار
کشتی نوح بشکند از موجه بحار
کیمیا اکرامیان
منبع: ایبنا