میراث مکتوب- مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب، یازدهمین اثر از مجموعۀ نسخه‌شناسی خود را، به موضوع خوشنویسی ایرانی اختصاص داد. این اثر سرودۀ سلطانعلی مشهدی، با عنوان «صِراط الخطّ (صِراط السُطور) است که کار خوشنویسی آن را نیز خود سراینده، که از مشاهیر خوشنویسی است، انجام داده و در آن به احوال شخصی خود و در ادامه به اصول خوشنویسی به زبان شعر پرداخته است. این اثر به کوشش علی صفری آق‌قلعه و حکیمه شریعت‌نیا به سرانجام رسیده است.
«صِراط الخطّ» منظومه‌ای کوتاه در 273 بیت است که سرایش آن سال 920 قمری به پایان رسیده است. در این منظومۀ کوتاه بخش عمده‌ای از اصول و قواعد خوشنویسی به‌صورت فشرده آموزش داده شده است و به همین دلیل، از زمان تألیف مورد توجه بسیای از خوشنویسان و نویسندگان آثار آموزش خوشنویسی قرار گرفته است؛ به گونه‌ای که می‌توان آن را یکی از مهم‌ترین آثار فارسی در آموزش خوشنویسی دانست. چاپ حاضر براساس نسخۀ مؤلف منتشر شده است.
آق‌قلعه و شریعت‌نیا در مقدمه‌ای که بر این اثر نوشته‌اند، کهن‌ترین آثار فارسی برجای مانده در زمینۀ آموزش خوشنویسی و هنرهای وابسته به آن را مربوط به سدۀ ششم هجری ارزیابی کرده‌اند. از منظر این نویسندگان، «صِراط الخطّ» مورد توجه خوشنویسان ادوار قبلی قرار گرفته است.
در این مقدمه درمی‌یابیم که مهم‌ترین مأخذ دربارۀ زندگی سلطانعلی مشهد اطلاعاتی است که خودش در منظومۀ «صِراط الخطّ» به آن پرداخته است. او در ابیات 60-61 به هفت سالگی و از دست دادن پدرش اشاره کرده و در ادامه در ابیات بعدی به علاقۀ خود به مشق خط اشاره کرده و بعدتر از آشنایی خود با فردی درویش مسلک پرده برداشته است.
در ابیات 52 و 53 به بیست سالگی و در ابیات بعدی به زندگی در مشهد و عبادت و تضرع به آستان حضرت رضا (ع) اشاره کرده است. سلطانعلی مشهدی در این منظومه و در ادامه از اینکه در شهر مشهد تبدیل به یک خوشنویس نامدار شده و مردم فرزندان خود را برای گرفتن مشق نزد وی می‌فرستاده‌اند، خبر می‌دهد و اینکه بالاخره دست از کارهای دیگر شسته و به کنج خلوت رفته و با خود عهد کرده تا به درجۀ اعلای هنر خوشنویسی دست پیدا کند. این احوالات در ابیات 70 تا 76 قابل خواندن است.
سلطانعلی مشهدی، نام ویژه‌ای بر اثر خود نگذاشته است. کهن‌ترین جایی که از این منظومه یاد شده است، رسالۀ «مداد الخطوط» میرعلی هِروی است که از آنجا از این منظومه به نام «صِراط الخطّ» نام برده شده است.
استاد مهدی بیانی، در بررسی این منظومه تعداد ابیات آن را 223 بیت می‌داند، همچنین به این موضوع نیز اشاره کرده است که در نسخه‌های گلستان هنر و در ترجمۀ مینورسکی تعداد ابیات 270 است.
در ادامه این مقدمه چکیده‌ای از مضامین ابیات منظومۀ سروده شده از سوی سلطانعلی مشهدی نیز در اختیار خوانندگان قرار گرفته است. ابیات نخستین خطبه است و ستایش پروردگار. از ابیات 6 تا 11 سراینده به ستایش حضرت پیامبر (ص) و اینکه ایشان بی‌نیاز از خواندن و نوشتن بودند. ستایش حضرت علی (ع) و علم ایشان و ابداع خطّ کوفی از طرف ایشان، و بیان احادیث در اهمیت خطّ موضوع بیت‌های بعدی است.
سلطانعلی مشهدی در ابیات 35 تا 51 دربارۀ علاقه خودش به خوشنویسی و دیدار با فردی درویش‌مسلک پرداخته است. در ادامه سرایش منظومه و در ابیات بعدی به ادامۀ مسیر خوشنویسی تا از دست دادن پدر پرداخته است.
شهره شدن در خوشنویسی و تعلیم به کودکان، موضوع ابیات 64 تا 69 است. وی در سرایش این منظومه پرداختن به اهمیت خطّ خوانا و ویژگی‌های یک قلم خوب را نیز از یاد نبرده است. «شناختن کاغذ» و «در رنگ‌های کاغذ» سرفصل ابیات 101 تا 110 است.
سلطانعلی مشهدی به عنوان یک معلم خوشنویسی، در ابیات دیگر مواد مورد نیاز و چگونگی ساخت یک نوع آهار و شیوۀ آهار مالیدن بر روی کاغذ را در ابیات 110 تا 117 به صورت شعر آموزش داده است.
وی ویژگی‌های قلم تراش خوب، شیوۀ تراشیدن قلم، و اینکه قلم تراشیده شده را باید با نوشتن نقطه بررسی کرد در ابیات 141 تا 154 در اختیار علاقه‌مندان دو حوزۀ شعر و خطّ قرار داده است. تکریم میرعلی تبریزی واضع خطّ نستعلیق و سیادت وی در این زمینه، موضوع ابیات 155 تا 185 است. اصول هشتگانۀ خط، گردآوری خطوط استادان، انواع مشق خوشنویسی، نکات اولیۀ آموزش مفردات خوشنویسی، تعیین اوقات و سلوک کاتب از جمله دیگر موضوعاتی است که این خوشنویس آنها را دستمایۀ سرودن منظومۀ خود کرده است.
«تعیین اوقات و سلوک کاتب» عنوان یکی از سرفصل‌های این منظومه است. سلطانعلی خوشنویس در این ابیات، خوشنویسان را به تهذیب نفس فرا می‌خواند، زیرا اعتقاد دارد مقیم شدن در کوی خوشنویسی، نفسی سالم و به دور از حسد و کینه می‌خواهد. در جایی از این بخش چنین می‌سراید:
ای که خواهی که خوشنویس شوی
خَلق را مونس و انیس شوی
خطّۀ خطّ مُقام خود سازی
عالمی پر ز نام خود سازی…
هر که از مکر و حیله و تلبیس
پاک گردید گشت پاک‌نویس
خطّ نوشتن شعار پاکان است
هرزه گشتن نه کار پاکان است
پس از پایان ابیات این منظومه، ترجمۀ مینورسکی از این منظومه و برخی یادداشت‌ها دربارۀ این اثر در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفته است.
«صِراط الخطّ» سرودۀ سلطانعلی مشهدی، خوشنویس، به کوشش علی صفری آق‌قلعه و حکیمه شریعت‌نیا به چاپ رسیده است. مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب این اثر را با جلد شومیز به قیمت 23 هزار تومان و با جلد سخت به بهای 48 هزار تومان به فروش می‌رساند.
علاقه‌مندان برای دریافت اطلاعات بیشتر دربارۀ این کتاب، می‌توانند با شمارۀ تلفن 02166490612 داخلی 105 تماس حاصل نمایند.
مریم مرادخانی