به گزارش روابط عمومی مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب، یکصد و پانزدهمین نشست از سلسله نشست‌های علمی این مؤسسه با موضوع شعبده‌بازی در متون کهن ایرانی با سخنرانی دکتر محمدرضا توکلی صابری، روز دوشنبه، ۷ بهمن‌ماه ۱۳۹۸، در کتابخانۀ مؤسسۀ میراث مکتوب برگزار شد.
در ابتدای این نشست دکتر اکبر ایرانی، با اشاره به برگزاری نشستی در سال گذشته دربارۀ ناصر خسرو در مؤسسۀ میراث مکتوب با حضور دکتر توکلی صابری و با محوریت کتاب ایشان با عنوان «سفر برگذشتنی؛ پابه‌پای ناصرخسرو بر جادۀ ابریشم»، اظهار خرسندی کرد که امسال نیز در زمان حضور ایشان در ایران امکان برگزار نشست دیگری فراهم شد.
مدیرعامل مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب در معرفی دکتر توکلی صابری گفت: دکتر محمدرضا توکلی صابری فارغ‌التحصیل دانشکدۀ داروسازی دانشگاه تهران، دکترای شیمی پزشکی از دانشگاه دومونفورت انگلستان و فوق دکترای دانشگاه اکس‌تر است و در مدتی که در ایران حضور داشته‌اند سردبیر نشریۀ «طب و دارو» بوده و با چند نشریۀ دیگر مانند «دارو و درمان»، «پیام»، و «رازی» نیز همکاری داشته‌اند.
دکتر ایرانی ادامه داد: دکتر توکلی صابری موؤلف و مترجم بیش از ۴۰ کتاب در زمینه‌های پزشکی، داروسازی، علم، ادبیات و فلسفه است که برخی از آنها عبارتند از: فرهنگ داروسازی، فرهنگ طب سنتی، جهان فراطبیعی، چنین گویند طبیبان، گزیدۀ بهترین آثار جابر بن حیان در کیمیاگری، شش نظریه که جهان را تغییر داد، قوانین و نظریه‌های علمی، به ژنوم خوش آمدید، و سفر برگذشتنی (پابه‌پای ناصرخسرو بر جادۀ ابریشم).
وی ادامه داد: سال گذشته نیز کتاب ایشان با عنوان «سفر دیدار؛ سفر به کوهستان‌های بدخشان و دیدار از مزار ناصر خسرو قبادیانی» برندۀ جایزۀ جلال آل‌احمد شد.
دکتر ایرانی در ادامه با اشاره به ریشه و معنای واژۀ «شعبده» گفت: شعبده و شعوذه یک کلمه بسیار قدیمی است و برخی کتاب‌های لغت شعبذ را یک کلمه کلدانی و کهن از ریشۀ عبد یا عبذ دانسته‌اند که به معنای تسخیر دیگران و عبد قرار دادن آن‌هاست.
وی با اشاره به کاربرد واژۀ بوالعجب در معنایی شعبده در متون شعری فارسی، و بیت شعری از سنایی با مضمون «آنچه با این دل من چشم چو بادام تو کرد / نکند هرگز با مهره کف بوالعجبی» افزود: در لغت شعبده را نمایاندن باطل یا چیزی که واقعیت ندارد در لباس حق و واقعیت گفته‌اند و در کنار آن سحر، جادو، کف‌بینی، پیشگویی و علوم لیمیا، کیمیا، سیمیا و … نیز مطرح شده است.
دکتر ایرانی در ادامه شعبده‌بازی را از یک نگاه سرگرمی و تفریح و یک نوع بازی فکری دانست که با دیدن و حس کردن امور عجیب و غریب همراه است و افزود: اشکال این پدیده در آنجا بروز می‌کند که کسانی با شیادی و بر مبنای جهل مردم و بعضا احساسات مذهبی آنان از شعبده و یا موضوعات مشابه سوء استفاده کنند و دست به فریبکاری بزنند.
وی با اشاره به سوء استفاده‌هایی که در زمینه‌های مختلف از ادعاهای پزشکی و درمانی گرفته تا مباحث معنوی و روحی مبتنی بر احساسات مذهبی افراد می‌شود، به عنوان نمونه از یکی از پدیده‌های اخیر یاد کرد و گفت: بسیار قبیح و خطرناک است که عده‌ای در کسوت روحانیت و تحت عنوان طب اسلامی دست به کار طبابت می‌زنند؛ در حالی که ما طب اسلامی نداریم بلکه آنچه هست حاصل تجربیات دانشمندان و اطبای گذشته است که می‌توان از آن با عنوان طب در دورۀ اسلامی نام برد و همان نیز بعضا مربوط به شرایط خاص خود بوده است و تجویزهای آنها قابل تعمیم و سرایت به موقعیت‌ها و مناطق متفاوت نیست.
مدیرعامل مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب در پایان با اشاره به موضوع سخنرانی دکتر توکلی صابری گفت: بسیاری از مباحثی را که در منابع کهن دورۀ تمدن ایران اسلامی مطرح شده است دانشمندان غربی گرفته و در کتاب‌های خود آورده و به عنوان ابداع خودشان معرفی کرده‌اند که یکی از نمونه‌های برجستۀ آن مواردی است که کپرنیک از ابن هیثم گرفته و به نام خودش بیان کرده است و دکتر توکلی صابری نیز مواردی را در زمینۀ شعبده معرفی خواهند کرد.
در ادامه نشست دکتر توکلی صابری ضمن معرفی متون کهن ایرانی با موضوع شعبده و ابزارهای مورد استفادۀ شعبده‌بازان برخی از ترفندهای آنان را به اجرا گذاشت.
وی ضمن اجرای یکی از این ترفندها در شروع سخنان خود گفت: بعضا در توجیه آنچه در شعبده‌بازی روی می‌دهد گفته می‌شود ما دو عالم ملأ و خلأ داریم و اگر ماهیات را از عالم ملأ که در آن ماهیات غیرقابل تغییرند به عالم خلأ که اثیری است و امکان‌های زیادی در آن وجود دارد وارد کنید این ماهیات قابل تصرف می‌شوند و شما می‌توانید آنها را تغییر بدهید، در حالی که در شعبده‌بازی من چیزی را به شما نشان می‌دهم که واقعیت ندارد و فقط با حرف‌هایی که می‌زنم و کارهایی که می‌کنم ذهن شما را از واقعیت جدا و منحرف می‌کنم.
دکتر توکلی صابری در خصوص انگیزه‌اش از مطالعه در زمینۀ شعبده گفت: علت این که من شعبده‌بازی را آموختم این بود که در برهه‌ای از زمان به دلیل مسئولیتی که داشتم با افرادی سر و کار پیدا می‌کردم که خود را به عنوان مخترع و مکتشف معرفی می‌کردند و من باید در مورد کار آنها داوری کرده و احیانا اگر فریبی در کار آنها بود آشکار می‌کردم و به همین دلیل در بیست سال گذشته به مطالعه در زمینۀ ترفندهای شعبده پرداخته‌ام.
وی در ادامه ضمن اشاره به کاربرد لغات مشعوذ، مشعبد و خدعه در زبان‌های فارسی و عربی و لغت Magic در غرب در دایرۀ موضوع مورد بحث، گفت: استفاده از لغت Magic در غرب داستانی به کل متفاوت از ایران و سرزمین‌های اسلامی اطراف آن دارد، چرا که این کلمه مجای مشتق شده و مجای نیز از مجوس لاتینی و عربی آمده که ریشه آن همان کلمۀ مغ فارسی است.
دکتر توکلی صابری در توضیح این تسمیه، گفت: مغ‌ها در ایران دوران باستان، همچون طبقات متناظرشان در جاهای دیگر دارنده و نگهدارندۀ دانش بودند، بیمارها را درمان می‌کردند، تقویم را نگه می‌داشتند و بعضا خسوف و کسوف را پیش‌بینی می‌کردند و در مجموع دانش زیادی داشتند، اما یونانی‌ها در مواجهه با مغ‌ها تصور می‌کردند که آنها کارهای خارق‌العاده انجام می‌دهند و نیروهای غیرطبیعی در کار است و به همین جهت لغت Magic که از مغ ریشۀ گرفته، به معنای انجام کار خارق‌العاده استفاده شده است.
وی با اشاره به اولین کاربرد واژۀ Magic و مگوسا یا مجوسا در حدود ۵۲۲ میلادی، گفت: قدیمی‌ترین کاربرد این واژه در کتیبۀ بیستون است و مربوط به ماجرای شورش یک مغ علیه کمبوجیه است و این مغ که خود را بردیا برادر کمبوجیه معرفی کرده بود به دست داریوش دستگیر و کشته می‌شود.
دکتر توکلی صابری با اشاره به اولین کابرد این لغت در آثار غربی، گفت: اولین جایی که لغت مجای را می‌بینیم در نوشتۀ فنینی پدر تاریخ‌نویس رومی قرن اول میلادی است که می‌گوید مجیک یا شعبده‌بازی را اولین بار زرتشت در ۱۷۰۰ سال پیش از میلاد مسیح کشف کرده است.
وی افزود: این نشان می‌دهد غربی‌ها به دلیل این که دانش شعبده را نداشته‌اند کلمۀ مجیک را به به معنای کار خارق‌العاده گرفته‌اند.
دکتر توکلی صابری با اشاره به داستان معروف سه مغ یا سه مرد خردمند مطرح در کتاب مقدس، گفت: بر اساس این داستان سه مغ ستاره‌ای می‌بینند و به دنبال آن می‌روند و به بیت لحم می‌رسند و در آن جا حضرت عیسی متولد می‌شود و آن سه مرد خردمند شرقی تشخیص می‌دهند او همان ستاره‌ای است که دنیا را می‌گیرد.
وی افزود: این سه نفر تقریبا در اکثر تصاویر و نگاره‌های غربی مربوط به تولد حضرت عیسی حضور دارند و بعضا نقاشان و طراحان این تصاویر آنها را با لباس‌های ایرانی تصویر کرده‌اند.
دکتر توکلی صابری از تصویر شدن زرتشت، در حالی که کره سماوی را در دست دارد، در تابلو معروف رافائل با نام مکتب آتن، به عنوان یکی دیگر از شواهد توجه غربی‌ها به دانش ایرانیان باستان و مغان یاد کرد.
وی در ادامه ضمن نمایش تصاویری از شعبده‌بازی در متون اروپایی کهن گفت: قدیمی‌ترین کتاب مربوط به شعبده در اروپا کتاب قدرت اعداد اثر یک نویسندۀ ایتالیایی و مربوط به اواخر قرن ۱۵ و اوایل قرن ۱۶ میلادی است.
دکتر توکلی صابری با اشاره به تبلیغ بسیار در مورد این کتاب برای معرفی کردن آن به عنوان قدیمی‌ترین اثر مکتوب در زمینۀ شعبده، گفت: من پس از مطابقت این کتاب با تحفه الغرائب اثر محمد بن ایوب الحاسب طبرى، عالم و دانشمند قرن پنجم هجری، دیدم که نویسندۀ قدرت اعداد ۱۲ مورد از ترفندهای خود را از تحفه الغرائب گرفته است.
وی از کتاب پتک جادوگران نوشتۀ هنریش کرمر به زبان آلمانی، به عنوان یکی دیگر از آثار نوشته شده در اروپا دربارۀ جادوگری نام برد و گفت: البته این اثر در رد جادوگری و توسط یکی از کشیش‌هایی نوشته شده که در قرون وسطی دستور اعدام شعبده‌بازان را می‌داده است و برای این نوشته شده که اثبات کند جادوگران با شیطان ارتباط دارند.
دکتر توکلی صابری همچنین از کتاب کشف جادوگری که حدود ۸۰ سال پس از قدرت اعداد نوشته شده به عنوان مهمترین کتاب کهن اروپایی در زمینۀ شعبده نام برد و گفت: با توجه به این که در دورۀ تلخ و تاریک قرون وسطی هزاران نفر به جرم جادوگری سوزانده شدند نویسندۀ کتاب کشف جادوگری کتاب خود را در ردّ کتاب پتک جادوگران به نگارش درآورده و قصد داشته با آشکار کردن ترفندهای شعبده‌بازی بگوید که در این فعالیت هیچ گونه قدرت ماوراء الطبیعی به کار گرفته نمی‌شود و شعبده‌باز با وسایل و ابزارهای مادی و نه با تکیه به شیطان اقدام به شعبده‌بازی می‌کند.
وی در ادامه به ارائۀ توضیحاتی در خصوص تحفه الغرائب پرداخت و گفت: این کتاب که یک دائره المعارف دانش تجربی است و انبوهی از اطلاعات را در خود دارد به کوشش دکتر جلال متینی، استاد دانشگاه مشهد، و با مقدمه و نمایه‌های مفصل و ارزشمند و تحلیل جنبه‌های زبانی کتاب به چاپ رسیده است، اما دربارۀ مضمون آن تحقیقی صورت نگرفته بود.
دکتر توکلی صابری ابوحاسب طبری را انسانی عجیب توصیف کرد و گفت: ابوحاسب توجه زیادی به ریاضیات داشته و بیش از ۱۰ کتاب دارد که همه آنها در قالب دانش قرار می‌گیرند و به موضوعاتی همچون ریاضیات، هندسه، ستاره‌شناسی، علوم طبیعی و تجارت اختصاص دارد و اصلا به مباحث معرفتی دیگر متداول در آن دوره مانند فلسفه و کلام نپرداخته است.
وی ضمن اشاره به برخی ترفندهای ارائه شده در این کتاب برای اجرای شعبده‌بازی و بازی‌های سرگرم‌کننده در مجالس، گفت: شیوه‌ها و ترفندهایی که او معرفی می‌کند هنوز هم مورد استفاده شعبده‌بازان است.
دکتر توکلی صابری با اشاره به نوعی از جادو که در آیین‌های مختلف و از جمله در آیین‌های قبایل آمریکای مرکزی و حوزۀ دریای کاراییب باورمندانی دارد، گفت: ابوحاسب صراحتا با نام بردن از عبدوس کابلی که مدعی انجام جادو و آسیب به فرد غایب از طریق آسیب به یک تصویر یا مجسمه است، از مخاطبانش می‌خواهد که ادعای او را باور نکنند و می‌گوید که این کارها و حتی دیگر فعالیت‌های عجیب همه با عوامل طبیعی انجام می‌شود و مبنای ماورایی ندارد.
وی با اشاره به مقاله‌ای که برای معرفی کتاب تحفه الغرائب به عنوان قدیمی‌ترین کتاب شعبده در جهان (The Oldest Magic Book In The World) نوشته است، گفت: من این مقاله را برای انجمن شعبده‌بازان آمریکا نوشتم و با توجه به این که پیش از آن تصور می‌شد قدیمی‌ترین کتاب شعبده‌بازی در اروپا نوشته شده، این مقاله بسیار مورد توجه قرار گرفت و من بازخوردهای زیاد و قابل توجهی دریافت کردم.
وی با اشاره دریافت لوح افتخار کنفرانس سالانه انجمن بین المللی شعبده‌بازان برای این مقاله، گفت: اهمیت این مقاله در آن بود که تاریخ شعبده را حدود ۶۰۰ سال به عقب برد و مبدأ آن را از اروپا به ایران تغییر داد و این موضوعی بود که مورد توجه انجمن بین المللی شعبده‌بازان قرار گرفته بود.
دکتر توکلی صابری با بیان این مطلب که با وجود سابقۀ طولانی شعبده در ایران بایستی ابزارها و وسایل قدیمی آن نیز در ایران موجود باشد، یافتن این ابزارها را یکی از دغدغه‌های خود پس از کشف قدمت شعبده در ایران توصیف کرد و گفت: من در مقطعی در اینترنت به فیلمی از یک کوزۀ پنج هزار ساله از شهر سوخته برخوردم و تا آن را دیدم متوجه شدم که این کوزه باید وسیله‌ای مربوط به شعبده‌بازی باشد.
وی ادامه داد: در نهایت با راهنمایی دکتر ایرانی و خانم دکتر حمیده چوبک تصویری از این کوزه که در موزۀ ایران باستان نگهداری می‌شد به دست من رسید و در حالی که این کوزه وسیلۀ تقطیر و گلاب‌گیری معرفی شده بود برای من ثابت شد که این کوزۀ بسیار ارزشمند چیزی جز وسیلۀ شعبده‌بازی نیست.
دکتر توکلی صابری در ادامه ضمن تشریح ویژگی‌های این ابزار و تفاوت آن با ابزارهای تقطیر، با استناد به تصاویری از کتاب‌های چینی و دارویی، کتاب کیمیا العطور ابویعقوب کندی و کتاب کیمیای جابر بن حیان، گفت: کشف این ابزار نیز یک حادثۀ بسیار مهم در تاریخ شعبده‌بازی جهان است و هر چند در ایران اهمیت زیادی به این موضوعات و این قبیل کشف‌ها داده نمی‌شود اما مقالۀ من در معرفی این ابزار که در مجلۀ انجمن جهانی شعبده‌بازان منتشر شد با استقبال زیادی روبرو شد.
وی با اشاره به توجهی که در کشورهای مختلف به موضوع شعبده وجود دارد، گفت: شعبده‌بازی یک صنعت بسیار بزرگ در کشورهای مختلف است و شعبده‌بازان برای سرگرم کردن مردم در کنفرانس‌ها و سمینارهای تجارتی و در جشن‌ها برنامه اجرا می‌کنند و شعبده‌بازی یک حرفۀ جدی است و افرادی زندگی‌شان را از همین طریق می‌گذرانند.
دکتر توکلی صابری همچنین با اشاره به آشنایی‌اش با کتاب لطائف الحساب قطب‌الدین لاهیجی، از شاگردان میرداماد، مربوط به ۴۰۰ سال پیش، گفت: با وجود این که قطب‌الدین لاهیجی فیلسوف بوده اما در زمینۀ ریاضی هم کتاب نوشته است و برای من جالب توجه بود که دو فصل نخست لطائف الحساب به طور کامل به ترفندهای شعبده‌بازی اختصاص دارد؛ فصلی به شعبده با ابزارهای مادی و فصلی به شعبدۀ بدون وسیله و ذهنی.
وی ضمن بیان این که در هر کدام از این فصول هفت ترفند توضیح داده شده، گفت: من این دو فصل را که بسیار مهم هستند ترجمه کردم و این ترجمه در نشریۀ انجمن جهانی شعبده‌بازان با عنوان «چیزهایی که در دست و در ذهن مخفی است» به چاپ رسید.
دکتر صابری توکلی در ادامه با اشاره به وجود مطالبی مربوط به شعبده‌بازی در کتاب مفاتیح العلوم خوارزمی، گفت: در بخشی از این کتاب که به علم الحیل یا همان علم مکانیک اختصاص دارد، چندین وسیله را معرفی و توصیف شده است که وسیله شعبده‌بازی است؛ مانند آب دزدک، جام العدل، جام الجور، می دزد و مهندم.
وی با بیان این که بخش علم الحیل کتاب احصاء العلوم فارابی نیز مشتمل بر برخی مطالب دربارۀ وسایل شعبده‌بازی است، اظهار کرد: فارابی در آنجا می‌گوید علم الحیل علمی است که برای ساختن ظرف‌های عجیب به کار می‌رود و منظور او از ظرف‌های عجیب همان وسایل شعبده‌بازی است.
دکتر صابری توکلی در ادامه با اشاره به تحول سیر مباحث مربوط به شعبده، گفت: موضوعاتی از آن دست که تا این جا طرح شد از سویی جنبۀ علمی و از سوی دیگر جنبۀ سرگرمی داشته است، اما به تدریج تصورات و مباحث دینی هم به این حوزه وارد و پیوندی میان ترفندهای شعبده با علوم غریبه یا علوم خفیه ایجاد شد.
وی به عنوان نمونه از نوعی جدول ریاضیاتی سخن گفت که حاصل جمع اعداد در آن از جهت‌های مختلف یکسان است و در این خصوص اظهار کرد: این جدول که یک کارکرد سرگرمی داشته بعدها در کتاب‌های علوم غریبه درج شد و آن را به عنوان حرز و تعویذ معرفی کردند و حتی در برخی موارد به دلیل بی‌اطلاعی از ساختار آن، اعداد به صورت اشتباه در آن قرار داده شده است.
دکتر صابری توکلی چنین پدیده‌ای را نشان‌دهندۀ سقوط علمی دانست و گفت: در واقع به تدریج ترفندهای علمی و تجربی با برخی تصورات مخلوط گردید و بدون این که پایه‌ای برای آن ثابت شود نسل به نسل منتقل شد و آنچه ریشه‌ای فکری و کارکردی سرگرم‌کننده داشت تبدیل به اموری مبهم و تاریک شد.
وی انگیزه‌اش از پرداختن به موضوع شعبده را ممانعت از ترویج شبه علم همراه با ادعاهای ماوراء الطبیعی عنوان کرد و گفت: متأسفانه در حال حاضر شبه علم در ایران زیاد شده و حتی در دانشگاه‌ها تدریس می‌شود و روشنفکرها هم به آن اقبال دارند.
دکتر صابری توکلی افزود: کتاب‌هایی که در این زمینه به چاپ می‌رسد بیشتر کتاب‌های آمریکایی و هندی است که در قالب عرفان‌های کاذب و دروغین ادعاهایی را مطرح می‌کنند که نه به علم ربطی دارد و نه به اصول اساسی دین ما، بلکه معجونی از امور خرافی و احساساتی است.
وی در ادامه به اجرای چند ترفند شعبده‌بازی پرداخت و به پرسش‌های حاضران در نشست پاسخ داد.
گزارش تصویری این نشست را می‌توانید در اینجا ببینید.