میراث مکتوب- پانصد و نود و ششمین شب از شب‌های بخارا با همکاری انتشارات علمی و فرهنگی و مجله‌ی بخارا به صورت ضبط‌شده برگزار و در عصر روز سه‌شنبه شانزدهم دی 1399 در فضای مجازی پخش شد. گزارش متنی این نشست مجازی را در زیر می‌خوانیم.
«سفر برگذشتنی» در مسیر سفرنامهی بخاراست
در آغاز این برنامه علی دهباشی مدیر مجله‌ی بخارا با اشاره به چاپ سفرنامهی ناصر خسرو به کوشش محمدرضا توکلی صابری از سوی انتشارات علمی و فرهنگی، از تلاش‌های ایشان تقدیر کرد و گفت: «سفر برگذشتنی» نام اثر دیگری از محمدرضا توکلی صابری است. این متن سفرنامهی خود اوست در مسیری که ناصر خسرو طی سفرش به آن مناطق سر زده و گزارش کرده است.
دهباشی پس از مرور کوتاه شب‌های بخارای پیشین که به سیاحانی همچون مارکوپولو، پیترو دلاواله و ابن بطوطه پرداخته شده، با تمرکز بر سفرنامهی ناصر خسرو گفت: «در تورقی کوتاه می‌توانیم به کار ارزشمند استاد محمدرضا توکلی صابری پی ببریم؛ با اینکه ایشان در رشته‌ی پزشکی فعالیت می‌کنند اما علایق عمیق ادبی و فرهنگی ایشان مشهود است. ایشان با تحمل زحمات طاقت‌فرسا برای این کتاب، از جمله پیدا کردن نسخه‌های گوناگون، استنساخ روی متن و افزودن حواشی و شرح و معنی واژگان دشوار در پایان کتاب و برشمردن مکان‌ها و محل‌های موجود در اثر، کار سترگی انجام داده‌اند.»
مدیر مجله‌ی بخارا با تحسین تلاش محمدرضا توکلی صابری تصریح کرد: «این اولین بار در طول تاریخ است که شخصی وجب‌به‌وجب مسیر سفرنامهی ناصر خسرو را طی می‌کند و با عکس و تصویر مسیر سفر را نشان می‌دهد.»
«انتشارات علمی و فرهنگی» ناشر سفرنامه‌هاست
سخنران بعدی برنامه، نادره رضایی مدیرعامل انتشارات علمی و فرهنگی بود؛ او گریزی به فعالیت‌های دیرین انتشارات علمی و فرهنگی در زمینه‌ی چاپ سفرنامه‌ها زد و گفت: «اغراق نیست اگر انتشارات علمی و فرهنگی را ناشر سفرنامه بدانیم. این به دلیل پیشگام بودن انتشارات در پرداختن به موضوع سفرنامه است که دیرینۀ آن به دهه سی و چاپ اولین سفرنامه در سال 1337 می رسد، نیز به دلیل کثرت و اهمیت سفرنامه‌های چاپ شده در این انتشارات و همچنین تعدد آثار در موضوعات مربوط به سفر و سفرنامه است. کار پرداختن به سفرنامه در انتشارات فرانکلین و بنگاه ترجمه و نشر کتاب به دبیری زنده یاد ایرج افشار آغاز شده است، که خود گویای اهمیت کار از سویی و وثوق علمی آثار چاپ شده است.»
وی افزود: «عمد‌ی مهم‌ترین سفرنامه‌های خارجی یعنی پنج اثر 1. سفرنامه کلاویخو 2. سفرنامه کارری 3. فرد ریچاردز 4. سفرنامه پیترو دلا واله 5. مسافرت به ایران و ارمنستان اثر پی یر ژوبر در انتشارات علمی و فرهنگی به چاپ رسیده است. از مهم‌ترین سفرنامه‌های ایرانیان، به دو سفرنامه سهام الدوله بجنوردی و مسیر طالبی می توان اشاره کرد.»
مدیرعامل انتشارات علمی و فرهنگی در بخش دیگری از سخنانش گفت: «مهم ترین سفرنامه به زبان فارسی یعنی سفرنامه ناصرخسرو که در شمار شاهکارهای ادب فارسی است، پیشتر به صورت گزیده و به تصحیح نادر وزین پور در همین انتشارات در سال ۱۳۵۰ به چاپ رسیده است. حدود ده کتاب دیگر در موضوع سفر و سفرنامه در انتشارات علمی و فرهنگی به چاپ رسیده است، که نشان دهنده‌ی اهمیت پرداختن بدین موضوع در نگاه مدیران این ناشر بوده است.»
رضایی از اهمیت سفرنامه‌ها گفت و از بهره‌هایی که می‌توان از این متون در مطالعات بین‌رشته‌ای برد. او سفرنامه‌ها را منبع موثقی برای اطلاعات تاریخ سیاسی، تاریخ اقتصادی و مهم‌تر از آن تاریخ اجتماعی و مردم‌شناسی دانست و افزود: «ما می‌توانیم از سفرنامه‌ها و ظرفیت‌هایی که در آنها موجود است در ارتباط و تعامل و گفتگوی بین تمدن‌ها و فرهنگ‌ها و مطالعات تطبیقی در این موضوعات استفاده کنیم. سفرنامه‌ها در زمره‌ی مهم ترین منابع در مطالعات مردم شناختی و فرهنگ عامه محسوب می‌شوند و شاید بتوان سفرنامه ها را مهم‌ترین منبع در فولکلور دانست. همچنین اطلاعات فراوان دیگر در رشته‌هایی چون هنر و معماری از دیگر فواید سفرنامه است.»
مدیرعامل انتشارات علمی و فرهنگی با اشاره به نسخه‌ی لکهنو که کهن‌ترین نسخه‌ی موجود از سفرنامهی ناصر خسرو است و ملاک کار محمدرضا توکلی صابری در تصحیح و چاپ این اثر قرار گرفته گفت: « ایشان با سفر به نقاطی که ناصر خسرو در سفرنامه‌اش به آنها اشاره کرده، ابهاماتی که در مکان‌ها و رویدادهای سفرنامه است، برطرف کرده‌اند و اطلاعات جامع‌تری به مخاطب داده‌اند. همچنین مقایسه‌ی نسخه‌های دیگر سفرنامه از سوی مصحح در مقدمه‌ی این کتاب، برای متخصصان و پژوهشگران راهگشاست.»
رضایی در پایان سخنانش خاطرنشان کرد: «مهم ترین وجه اهمیت سفرنامه ناصرخسرو تصحیح دکتر محمدرضا توکلی صابری در دستیابی به کهن ترین نسخه موجود در کتابخانه لکهنو است. چنان که مصحح در مقدمه ذکر کرده است علاقۀ فراوان ایشان به ناصرخسرو و استمرار مطالعات و پژوهش در آثار و آرای ایشان را به کار تصحیح سفرنامه واداشته است.» (کتاب دیگری هم از ایشان در همین موضوع با عنوان سفر بر گذشتنی در انتشارات علمی و فرهنگی به چاپ رسیده. چاپ پیشین این اثر جایزه جلال آل احمد را دریافت کرده است.)
متن سفرنامه احتمالاً تلخیصی از متنی آغازین است
سومین سخنرانی که در مراسم شب سفرنامهی ناصر خسرو حضور داشت سید محمد عمادی حائری بود. او در باب اهمیت سفرنامه ناصر خسرو سخن گفت و اینکه به چند زبان از جمله فرانسوی، انگلیسی و عربی ترجمه شده و مقالات متعددی که درباره این اثر نگاشته شده است.
او با اشاره به نوع ادبی سفرنامه و اطلاعات تاریخی و جغرافیایی که در آن هست و همچنین احوالات ناصر خسرو به ویژه در دیباچه‌ی سفرنامه گفت: «ناصر خسرو این سفرنامه را بر اساس یادداشت‌هایی که در طول سفر فراهم کرده بود نوشت. جایی هم تصریح می‌کند که بنا را بر ایجاز گذاشته و از تطویل پرهیز کرده. با این حال به نظر می‌رسد که این متن، تلخیصی از متن ِ اصیل و اولیه‌ی سفرنامه بوده باشد. چون با وجود دلالت‌های اسماعیلی و شواهد دینی خاص ناصر خسرو که رگههایی از آن در این اثر دیده می‌شود، بعضی از علقه‌های اسماعیلی و گرایش شدید او به خلافت و امامت فاطمیِ مصر را نمی‌شود در این متن یافت. از این رو این متن تلخیصی از متنِ اولیه انگاشته می‌شود. مخصوصا آنجایی که دربار مستنصر را توصیف می‌کند متن، بسیار خنثی است و از ناصر خسرو توقع نمی‌رود با آن ارادت عمیقی که به مستنصر بالله دارد چنین متن خنثایی را بنویسد.»
استادیار بنیاد دایره المعارف اسلامی حائری از امتیازهای ویراست جدید سفرنامه ناصر خسرو به کوشش محمدرضا توکلی صابری هم گفت. او مهم‌ترین امتیاز این چاپ را در عام‌خوان‌تر شدنِ سفرنامه ناصر خسرو دانست؛ به طوری که مخاطب عام که با این کتاب مواجه می‌شود از این کتاب، لذت و بهره‌ی بیشتری می‌برد.
عمادی با اشاره به ابتکار توکلی صابری در استفاده از تصاویر امروزی از مکان‌ها و ابنیه‌ای که ناصر خسرو از آنها دیدار کرده، آن را جذابیتی اضافه‌شده بر متن تلقی کرد و همت او را در این زمینه ستود.
پژوهشگر بنیاد دایره المعارف اسلامی پس از برشمردن نکات برجسته‌ی ویراست جدید ناصر خسرو نکاتی انتقادی را نیز بیان کرد؛ نخست آنکه این متن متأسفانه هیچ نسخه بدلی از نسخه‌های محل مراجعه‌ی آقای دکتر توکلی ندارد و اگر این نسخه‌بدل‌ها در پانوشت ذکر می‌شد اهل تحقیق می‌توانستند درباره‌ی انتخاب‌های ایشان به قضاوت بنشینند. نکته‌ی دیگر آنکه مقدمه از پانوشت‌های ارجاعی تقریبا خالی است. یعنی هیچ ارجاعی در مقدمه نیامده است.
بخش بعدی برنامه، اختصاص داشت به خوانش سفرنامه ناصر خسرو. در این بخش پژند سلیمانی، نویسنده و مدیرمسئول پیام چارسو، صفحاتی از متن سفرنامه را برای مخاطبان این برنامه خواند تا آنها مواجهه‌ی مستقیمی با نثر ناصر خسرو داشته باشند.
سفرنامه همسایه‌ی دیوار به دیوار رُمان است
سخنران بعدی شب ِ سفرنامهی ناصر خسرو، بهرام پروین‌گنابادی، استاد ادبیات و معاون فرهنگی انتشارات علمی و فرهنگی بود. وی با اشاره به مسئولیت‌پذیری ناصر خسرو در نقل مشاهداتش گفت: «ناصر خسرو مسئولیت آنچه را که نقل دیگران است و شنیده است نمی‌پذیرد. این مهم‌ترین مسئله در رنسانس فرهنگی ایران است. در قرن شانزدهم به بعد، وقتی که رنسانس در کشورهای اروپایی اتفاق می‌افتد یکی از مهم‌ترین مسائلی که در سرزمین‌های اروپایی رخ می‌دهد مسئله‌ی خردورزی است بر مبنای آنچه که می‌بینند نه آنچه می‌شنوند.»
بهرام پروین‌گنابادی با یادکردی از شروع سفرنامه ناصر خسرو افزود: «مسافر ما خردِ چشم‌مدار را سرلوحه خود قرار می‌دهد و این خرد چشم‌مدار از ارکان تجدد است؛ هم در ایران هم در اروپا». او با ابراز خرسندی از اینکه خردِ چشم‌مدار در بسیاری از آثار ایرانی ازجمله سفرنامهی ناصر خسرو دیده می‌شود به «خواب‌های نمادین» پرداخت که این اثر نیز با خوابی از این دست آغاز می‌شود؛ خوابی که او را به سمت ِ خرد رهسپار می‌کند.
این استاد دانشگاه با بیان اینکه «راه مهم‌تر از مقصد است» گفت: اگر بپذیریم که رمان روایت شخصی و فردی انسان از دیده‌هایش است، سفرنامه هم در واقع ملتقای رمان و تاریخ است، ملتقای جغرافیا و رمان است؛ چون نویسنده‌ی سفرنامه در مسیری حرکت می‌کند که ضمن حرکت در واقعیت و جغرافیا، نفسانیات خود را می‌نویسد. از این رو سفرنامه، همسایه‌ی دیواربه‌دیوار رمان است.»
گنابادی همچنین در تشریح سبک نثر ناصر خسرو گفت: «انتخاب نثری روان بدون پیچش و شاعرانگی همان چیزی است که ناصر خسرو به درستی برای بیان تجربیات خود در دنیای جدیدی که در آن پا می‌گذارد انتخاب کرده است.» وی سفرنامهی ناصر خسرو را سندی کاملا واقعی درباره پیشرفت ملت ایران ارزیابی کرد که با حمله‌ی مغول، جلوی این پیشرفت گرفته شد.
نکته‌ی دیگری که این استاد ادبیات در سخنانش به آن اشاره کرد، تجربه‌ی مسیر سفر ناصر خسرو از سوی محمدرضا توکلی صابری بود: «بعد از هزار سال تمام آن تجربیات و تمام آن راهی را که ناصر خسرو رفته، آقای دکتر توکلی صابری ادامه می‌دهند و روایتی را برای ما تدارک می‌بینند که هزار سال پیش به شکلی دیگر ناصر خسرو برای ما تدارک دیده که در این هزار سال تفاوت‌ها چگونه بوده است. کتاب سفر برگذشتنی کتابی است که آقای توکلی سفرنامهی خودشان را در این دو مجلد برای ما روایت می‌کنند.»
او تصریح کرد خواندن این دو کتاب (یعنی سفرنامه ناصر خسرو و سفر برگذشتنی) در کنار هم تجربه‌ی بی‌همتایی است و بر خرد ما می‌افزاید؛ چراکه ما بخشی از دنیا را از چشم دو نفر با فاصله‌ی هزار سال می‌شناسیم.
«سفر برگذشتنی» حاصل گذشتن از ده کشور در طی هفت سال است
آخرین سخنران این برنامه، محمدرضا توکلی صابری بود که ویراست جدید سفرنامهی ناصر خسرو با کوشش و تصحیح او از سوی انتشارات علمی و فرهنگی منتشر شده است.
او به جایگاه مهم ناصر خسرو و سفرنامهی او که نخستین سفرنامهی حج در تاریخ است پرداخت. او در تبیین اهمیت این اثر کلاسیک فارسی گفت: «اهمیت این اثر در قدمت ِآن نیست بلکه به دلیل محتویات آن است. سفرنامهی ناصر خسرو دایره‌المعارف قرن پنجم هجری است که حاوی اطلاعات بسیاری است. دقت و صحت متن ناصر خسرو از آنجا می‌آید که او تمام نوشته‌هایش را در محل یادشده می‌نوشته و این‌گونه نبوده که بعدها از روی خاطره یا حافظه بنویسد.»
صابری در بیان ویژگی‌های ناصر خسرو چنین گفت که: از آنجایی که ناصر خسرو مسافری معمولی نبوده و بر معارف و علوم زمان خود مسلط بوده و از قدرت مشاهده و توصیف بالایی برخوردار بوده است، جزئیاتی در اثر او دیده می‌شود که کمتر کسی به آن توجه نشان می‌دهد. او هر جا توانسته از اندازه‌گیری دقیق ریاضی استفاده کرده و هر جا نتوانسته از قیاس و تخمین بهره جسته است. ناصر خسرو در صداقت ِ تمام، روایت خود را عرضه کرده است و از بیان کارهای خلاف هم‌کیشان خود یا تعریف از کسانی که هم‌مذهب او نبودند خودداری نکرده است.
کنجکاوی از دیگر ویژگی‌های ناصر خسرو بوده که همراهی آن با واقع‌بینی او، از ورود مطالب غیرواقعی به اثرش جلوگیری کرده است.
صابری با اشاره به اینکه تخصص او، ادبیات نیست و او در زمینه پزشکی و داروسازی فعال است افزود: «بیست سال پیش من با خواندن سفرنامهی ناصر خسرو شیفته‌ی این مرد شدم و با در دست گرفتن همین سفرنامه سفری را شروع کردم و مسیر ناصر خسرو را طی کردم و از حدود ده کشور در طی هفت سال به تدریج گذشتم و حاصل آن را در کتابی به نام سفر برگذشتنی در دو جلد منتشر کردم. بعد از آن، به دنبال مزار ناصر خسرو رفتم و آن را در کوهستان‌های بدخشان یافتم و گزارش آن سفر را در کتاب سفر دیدار منتشر کردم.»
او با تأکید بر علاقه‌ی وافر خود به این شخصیت به رمانی به نام «آواره‌ی دره یمگان» اشاره کرد که درباره زندگی ناصر خسرو نوشته است.
صابری در توضیح روند تصحیح سفرنامهی ناصر خسرو گفت: «با بررسی نسخه‌های چاپ‌شده موجود به این نتیجه رسیدم که اینها دارای بدفهمی‌ها، کمبودها و غلط‌هایی هستند که نتیجه‌ی پژوهش کتابخانه‌ای است؛ درحالی که برای تصحیح کتاب تاریخی و جغرافیایی، پژوهش میدانی نیز لازم است.
من کارم را با جستجوی قدیم‌ترین نسخه‌ی سفرنامه شروع کردم و علاوه بر نسخ مختلف از ترجمه‌های سفرنامه نیز استفاده کردم. البته این پایان کار نخواهد بود؛ چراکه احتمال پیدا شدن نسخه‌های قدیمی‌تر وجود دارد. بنابراین کوشش همچنان ادامه خواهد داشت.»
منبع: روابط عمومی انتشارات علمی و فرهنگی