میراث مکتوب- محمدعلی اکبری، پژوهشگر تاریخ ایران گفت: رسایل موافق، مخالف و منتقد از ویژگی‌هایی است که این اثر دارد. اگر از من بخواهند که در یک عبارت غلامحسین زرگری‌نژاد را وصف کنم، باید بگویم او ذوفنون عرصه تاریخ است. بسیار تاثیرگذار پژوهش کرده و در قله قرار دارد.
غلامحسین زرگری‌نژاد ذوفنون عرصه تاریخ است/ ناشناخته ماندن تاریخ فکری در ایران
محمدعلی اکبری، پژوهشگر تاریخ ایران در «شب رسایل مشروطیت ایران» در هفتصد و هفتاد و یکمین شب از شب‌های بخارا یکشنبه ۱۵ مهر ماه ۱۴۰۳ در خانه اندیشمندان علوم انسانی گفت: دو بحث را در ارتباط با کتاب «رسایل مشروطیت ایران» عرض خواهم کرد؛ مجموعه رسایل مشروطه یکی از جامع‌ترین مجموعه‌هایی است که به صورت یک جا فراهم آمده است. نکته دیگر اینکه درست است که عنوان کتاب رسایل مشروطه است، اما مفهوم آن آوردن رسایلی در تایید مشروطه نیست.
وی افزود: رسایل موافق، مخالف و منتقد از ویژگی‌هایی است که این اثر دارد. اگر از من بخواهند که در یک عبارت غلامحسین زرگری‌نژاد را وصف کنم، باید بگویم او ذوفنون عرصه تاریخ است. بسیار تاثیرگذار پژوهش کرده و در قله قرار دارد. کمتر استادی را پیدا می‌کنیم که در گستره و عمق مانند او باشد. گاهی برای دست یافتن به معنای یک لغت با کارشناسان و زبان‌شناسان مختلفی گفت‌وگو می‌کند تا معنای درست را به کار بگیرد.
اکبری بیان کرد: توضیحاتی که برای قابل فهم‌تر کردن این مجموعه در نظر گرفته، قابل تقدیر است. آیات، روایات و ارجاعات از متون دیگر از ویژگی‌هایی است که این اثر دارد. به عنوان ویژگی دیگر باید به مقدمه صد و اندی صفحه‌ای کتاب «رسایل مشروطیت ایران» اشاره کنم که خود او این مقدمه را درباره تحلیل جریان منتقدان مشروطیت آورده و به تنهایی یک اثر مستقل است. در این مقدمه، یک مقدمه تحلیلی در مورد اندیشه تحولات و دو بلوک اصلی مشروطه‌خواهی را بحث کرده است.
وی در ادامه گفت: ویژگی آخر این است که مولف انصاف را فروگذار نکرده است. در بیان ویژگی‌های اندیشگی مشروطه‌خواهی و مشروعه‌خواهی نگاه‌ها همیشه جانبدارانه است و خصوصاً روایت‌هایی است که در آنها انصاف رعایت نمی‌شود. اما زرگری‌نژاد به گونه‌ای روایت نمی‌کند که پیشاپیش حکمی داده شده باشد. حتی گاهی آنقدر وسواس به خرج داده است که کسانی که او را نمی‌شناسند، دچار سوءتفاهم می‌شوند. به دوستان مطالعه این اثر را پیشنهاد می‌کنم.
زرگری‌نژاد مشروعه‌خواهی را جلو برده است
در ادامه این مراسم محمد ترکمان، پژوهشگر تاریخ گفت: غلامحسین زرگری‌نژاد انصاف را رعایت کرده است و در مورد آرای مشروعه‌طلبان کاری خلاف انجام نگرفته یعنی از موضع حقیقت‌یابی سخن رفته است. گاهی هم معترض جریان مخالف بودند، نکته‌ای که باید گفته شود مسایل زمینه و زمانه است. یعنی باید این پدیده را در زمانه خود آن ببینیم. یعنی باید ببینیم که در چه مقطع تاریخی و در چه جغرافیا و فضای این رخداد رخ داده است.
وی افزود: در آستانه قرارداد ۱۹۰۷ هستیم که کلیت ایران زیر علامت سوال می‌رود. بر طبق این قرارداد ایران به سه منطقه نفوذ بریتانیا، روسیه تزاری و منطقه بی‌طرف تقسیم می‌شود. از اقتدار روسیه بسیار صحبت می‌شود، که من معتقدم در ضعف کامل به سر می‌برد. بریتانیا به دنبال عقد قرارداد بود که بعد از شکست روسیه از ژاپن و انقلاب ۱۹۰۵ زمینه برای چنین قراردادی مابین روسیه و ژاپن فراهم شد. اختلاف است که در ظاهر به روسیه تزاری چیزی داده شد، روسیه پا به پا به دنبال بریتانیا حرکت می‌کرد. راسا مبتکر و فاعل نیست. اگر به این نکته توجه کنیم، اتفاقاتی که در وجوه مختلف در ایران افتاد، بسیار راهگشا است.
ترکمان بیان کرد: اولین قرضه در دوره ناصری در ارتباط با پرداخت غرامت رژی است. ایران در این زمان نیاز به وام ندارد، کسری بودجه هم ندارد. از بعد از ترور ناصرالدین‌شاه ضعف کم‌کم مستولی می‌شود. در ۱۲۹۹ کسری بودجه به ۹ میلیون می‌رسد، در دوره رضاخانی نیز این رویه برقرار است. بعد از کودتای ۱۳۳۲ هم وام خارجه و هم قرضه هست. در یک مقطعی به سر می‌بردیم که مملکت متشنج شد تا ۱۹۹۹ که اگر بریتانیا ماهی ۳۵۰ هزار تومان به دولت نمی‌داد، دولت‌ها ساقط می‌شدند.
وی گفت: در آن زمان دولت‌ها ابتدا مداخلی ایجاد می‌کردند و به دنبال آن مخارجی ایجاد می‌شد. این بستر یک مطالب فکری است که در این رسایل آمده است. برای درک رسایل باید بستر را بشناسیم تا دچار مشکل نشویم. مواضع رجال ایران که به دنبال تشنج نبودند، همیشه تاریخ عقلانی و درست بوده است. غلامحسین زرگری‌نژاد مشروعه‌خواهی را به جلو برده است، باید به منابع و اسناد مراجعه کرد. نیاز به دوباره‌خوانی منابع و اسناد وجود دارد.
زرگری‌نژاد پارادایم‌ساز در حوزه تاریخ و اندیشه است
در ادامه این مراسم عباس منوچهری، پژوهشگر ایرانی حوزه علوم سیاسی گفت: در حوزه اندیشه سیاسی و اندیشه‌شناسی و بحث‌های روشی و در مواجهه با یک متن و اینکه در آن متن چه گفته شده است با چهار مولفه؛ مولف، زمینه، ساختار متن زبان‌شناسانه و مفسر روبه‌رو هستیم. بحث پدیدارشناسان یک نحله این است که مفسر به زمینه‌های دیگر معنا می‌بخشد.
وی افزود: زمانی که بعد از اتمام تحصیل به ایران برگشتم، غلامحسین زرگری‌نژاد یکی از اولین دوستانی است که با او آشنا شدم. بعد از رفتن به تربیت معلم ارتباطمان همچنان عمیق به پیش رفت. در بطن همکاری با هم اندیشه تاریخ و سیاسی کاملاً با حوزه علاقه او همپوشانی بسیار دارد. در موسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی با هم همکار بودیم. یکی از فعالیت‌های آن موسسه همایش مشروطه با نقطه اتکاء غلامحسین زرگری‌نژاد بود. اینها را نه به دلیل رفاقت بلکه به دلیل قضاوت عرض کردم.
منوچهری بیان کرد: اگرچه کار اصلی من تاریخ نیست اما خود را دانشجوی تاریخ می‌دانم. غلامحسین زرگری‌نژاد پارادایم‌ساز در حوزه تاریخ و اندیشه بوده است. واژه پارادایم هم اعتبار دارد و هم استفاده می‌شود. در حوزه علوم انسانی کسانی را داشتیم که خودشان نحله فکری تاسیس کردند. در حوزه اندیشه و تاریخ اندیشه به نظر من غلامحسین زرگری‌نژاد پارادایم‌ساز بوده است و همچنان نیز ثمرات کارهایشان را می‌بینیم.
وی گفت: نکته دیگر اینکه در دهه ۸۰ میلادی مباحث پست مدرن در علوم انسانی مهم بود و جامعه‌شناسی تاریخی تازه مطرح شده بود. یک رویکرد دیگر اینکه جامعه‌شناسی تاریخی عنوان درسی بود، اما جایی تدریس نمی‌شد. غلامحسین زرگری‌نژاد از من خواست جامعه‌شناسی تاریخ را در دانشگاه تهران درس بدهم. بحث دیگر تاریخ فکری است که در ایران هنوز ناشناخته مانده است، متن کتاب «رسایل مشروطیت ایران» متعلق به دوره تاریخی و تاریخ معین جریان‌های فکری خاص است. البته هنوز با این عنوان معادل ندارد و تاریخ فکری ترجمه هیچ عنوانی نیست، فکر در سیر تاریخ و… است.
منوچهری بیان کرد: تاریخ فکری کار تاریخ‌نگاری است. اگر می‌خواهید جریان مشروطیت را بشناسید، این رسایل، نوشته‌ها و جریان‌های فکری را بخوانید. این جریان‌های فکری مختصات فکری زمان مشروطه است و ایران و ایرانی زمان مشروطه را از طریق این رسایل می‌شناسید.
من تاریخ را شالوده‌شناسی حیات اجتماعی کنونی می‌دانم
غلامحسین زرگری‌نژاد در این مراسم گفت: من تعریف خاصی برای تاریخ دارم که بر آن پافشاری می‌کنم. ما باید سوابق تاریخی را ببینیم. من تاریخ را شالوده‌شناسی حیات اجتماعی کنونی می‌دانم نه گذشته‌شناسی. گذشته در قلمرو تاریخ نیست، موضوع تاریخ اکنون است. من موجود کنونی هستم که این موجود کنونی محصول گذشته است.
وی افزود: تاریخ سیاسی ضعیف‌ترین بخش تاریخ است و همیشه سعی کردم تاریخ فکری را دنبال کنم. من متفکران عصر قاجار را دسته‌بندی کردم، رسایل مشروطیت را هم با این اندیشه کار کردم و حوزه کاری من فکر مشروطه است.
بررسی کتاب «رسایل مشروطیت ایران» در هفتصد و هفتاد و یکمین شب از شب‌های بخارا
علی دهباشی، سردبیر مجله بخارا در ادامه این مراسم گفت: هفتصد و هفتاد و یکمین شب از شب‌های بخارا به بررسی کتاب «رسایل مشروطیت ایران» اختصاص دارد. این کتاب با مقدمه‌ای تفصیلی در باب تاریخ مشروطه، به همت غلامحسین زرگری‌نژاد، استاد بازنشسته دانشگاه تهران تصحیح و از سوی انتشارات نگارستان اندیشه منتشر شده است.
وی افزود: با گذشت بیش از یک قرن از نهضت مشروطیت ایران، هنوز مباحث و گفتگوهای پردامنه‌ای بر سر این رویداد تاریخ‌ساز در جریان است. جامعه ایرانی که در دوران مشروطه، دو قطبی موافقان و مخالفان را تجربه کرده بود، همچنان در تداوم همان مسیر قرار دارد. حتی امروز که نظام سیاسی ایران از مشروطه عبور کرده و ساختار جمهوریت را تجربه می‌کند، همچنان نجواهای مشروعه‌خواهی و مخالفت با نظام قانون، چه در عرصه نظری و چه در حیطه عملی به‌گوش می‌رسد.
دهباشی بیان کرد: کتاب «رسایل مشروطیت» مشتمل بر مهم‌ترین رساله‌های موافقان و مخالفان نظام مشروطه و آیینه‌ای تمام‌نما از تصور دموکراسی، آزادی، قدرت سیاسی، نظام سیاسی و پارلمانی، فهم سیاسی کنشگران عصر مشروطه و خرد سیاسی عالمان موافق و مخالف مشروطیت است. همچنین مهم‌ترین متن برای آشنایی با تحول و تطور فکر سیاسی در ایران معاصر است.
منبع: ایبنا